تعادل و توسعه راهبرد حيات طيبه در ايران 1400(ه ش)

 

 

 

 

چكيده..................................................................................................

مقدمه

فصل اول – تعادل...................................................................................

- تعاريف لغوي و اصطلاحي.......................................................................

- عدل.................................................................................................

- معناي اعتدال.......................................................................................

- معناي عدالت.......................................................................................

- واژه‌هايي كه با عدل پيوند معنايي دارند.......................................................

- استقامت............................................................................................

- قصد.................................................................................................

- قسط.................................................................................................

- وسط................................................................................................

- توسط...............................................................................................

- تعادل................................................................................................

- تعادل در مقصد (تعادل در خداشناسي)........................................................

- عدل الهي...........................................................................................

- عدل خدا در خلقت جهان.........................................................................

- تعادل در خلقت انسان.............................................................................

- تعادل در مبدأ (تعادل در خودشناسي)..........................................................

- ضرورت تعديل در قواي طبيعي تحت فرماندهي عقل........................................

- نشانگرهاي رفتار و شخصيت متعادل..........................................................

- مراحل وصول به تعادل..........................................................................

- تعادل جسماني.....................................................................................

- تعادل عقلاني (اجتماعي).........................................................................

- تعادل روحي (معنوي)............................................................................

- ارتباط و نحوه تأثير امور جاري و موظف و ويژه در يكديگر.............................

- نشانه‌هاي عدم تعادل و سلامتي در امور مذكور.............................................

- در امور جاري (فردي)...........................................................................

- در امور اجتماعي.................................................................................

- در امور ويژه (معنوي)..........................................................................

- تعادل در مسير (تعادل در فرمان خداشناسي).................................................

- تعادل در شريعت و طريقت و حقيقت...........................................................

- صراط مستقيم......................................................................................

- تعادل در انسان كامل..............................................................................

- انسان كامل صاحب مقام برزخ البرازخ است..................................................

- مقام برزخيت كبري = تعادل در بين غيب مطلق و شهادت مطلق.........................

- تعادل اسمايي (اسماء جمالي و جلالي)........................................................

- تعادل در تشبيه و تنزيه..........................................................................

- عقل حد واسط ربوبيت و عبوديت..............................................................

- تعادل در دو قوه عقل عملي و نظري..........................................................

- تعادل در دو جنبه يلي الخلقي و يلي الحقي....................................................

- تعادل در علم و عامل.............................................................................

- تعادل در عقل و قلب (عشق)....................................................................

- تعادل در اقبال و ادبار قلب.......................................................................

- تعادل در خوف و رجاء...........................................................................

- تعادل در قبض و بسط............................................................................

- يقين به خداوند موجب اعتدال آدمي مي‌شود.................................................

- تعادل در هيبت و انس............................................................................

- ادب پرهيز از افراط و تفريط.....................................................................

- تعادل در فرق و جمع (جمع الجمع)............................................................

- تعادل در رضا و غضب...........................................................................

- تعادل در رتق و فتق..............................................................................

- تعادل در انبساط...................................................................................

- تعادل در فناء......................................................................................

- تعادل در تسليم و تفويض........................................................................

- تعادل در توكل.....................................................................................

- تعادل در خلوت و جلوت.........................................................................

- تعادل در دنيا و آخرت............................................................................

- برخي از نتايج ايجاد تعادل در انسان...........................................................

- فصل دوم – توسعه...............................................................................

- تعريف لغوي و اصطلاحي........................................................................

- توسعه از ديدگاه فلسفي..........................................................................

- توسعه فرهنگي....................................................................................

- منظور از خلقت بشر، ظهور استعدادات نهاني است.........................................

- تجلي شهود الهي تابع استعدادات است........................................................

- هدف از خلقت تحقق تماميت انسان است......................................................

- استفاده از تمام قوا (توسعه انساني)...........................................................

- توسعه وجودي از منظر قرآن...................................................................

- توسعه از منظر عرفان...........................................................................

- نبوغ عرفاني.......................................................................................

- محورهاي توسعه الهي...........................................................................

- اهداف توسعه......................................................................................

- گسترش علم و عقل يكي از اهداف توسعه....................................................

- مباني توسعه.......................................................................................

- شاخصه‌هاي توسعه الهي........................................................................

- انسان با ايمان، انسان توسعه يافته قرآني.....................................................

- مظهر اهتداء و ضلالت قلب انسان است (شرح صدر و ضيق صدر).....................

- قلب المؤمن عرش الرحمن (توسعه دل).......................................................

- علايم توسعه وجودي.............................................................................

- شرح صدر.........................................................................................

- علامت شرح صدر دستيابي به حلم است......................................................

- انس.................................................................................................

- انبساط...............................................................................................

- من انسان كامل من فراگير است.................................................................

- وسعت نظر عارف.................................................................................

- سرور...............................................................................................

- راه‌هاي افزايش توسعه وجودي................................................................

- پذيرش توحيد راه اساسي افزايش ظرفيت رواني............................................

- خداخواهي..........................................................................................

- طي مراتب كمال در انسان كامل.................................................................

- سير و سلوك.......................................................................................

- عبادت (عبوديت)..................................................................................

- تقوي مايه شرح صدر و گسترش دل..........................................................

- گستردگي ظرفيت رواني و حلم نتيجه علو همت است.......................................

- شكر.................................................................................................

- عوامل مؤثر در ايجاد ظرفيت رواني...........................................................

- مظاهر توسعه وجودي...........................................................................

- سلوك فردي........................................................................................

- سلوك جمعي.......................................................................................

- نتايج توسعه وجودي.............................................................................

- تنگي و فراخ قبر تابع انشراح صدر و عدم آن است

- نتيجه گيري.........................................................................................

- فصل سوم – حيات طيبه در ايران 1400 (ه.ش)............................................

- تعريف حيات معقول...............................................................................

- عبور از مراحل خام «حيات طبيعي محض» به مراحل حيات معقول......................

- حيات................................................................................................

- طيب.................................................................................................

- حيات دنيايي و زندگاني طيب....................................................................

- حيات طيبه..........................................................................................

- حيات طيبه بهره مؤمن صالح...................................................................

- اركان حيات طيبه..................................................................................

- حيات طيبه انسان را به كجا مي‌رساند؟........................................................

- راه رسيدن به عزت چيست؟.....................................................................

- معناي صعود و شرح معراج....................................................................

- عمل صالح واسطه ارتقاء ارواح طيبه.........................................................

- نشانه‌ها و ويژگي‌هاي حيات طيبه...............................................................

- سيماي حيات طيبه نزد پيشوايان معصوم......................................................

- ايران در سال 1400 (ه.ش)....................................................................

- نتيجه گيري.........................................................................................

- Abstract...............................................................................................................

فهرست منابع..................................................................................................................

 

 

 

چكيده:

«بالعدل قامت السموات و الارض»،قوام آسمانها و زمين به عدل است.چنانچه تعادل را از زندگي حذف كنيم، وجودي براي هستي باقي نخواهد ماند كه عدل پايه و بنياني است كه قوام و استواري جهان به اوست.« العدل اساس به قوام العالم.»تعالي و ارتقاء جان آدمي به حيات طيبه الهي با ايجاد تعادل فردي در بستر تعامل جمعي است. تعادلي در مبدا، در مسير و در مقصد.

توسعه اي كه در عدل است در هيچ طرح و برنامه ديگري نمي توان يافت. از آن جايي كه توسعه در اسلام تنها به معناي افزايش فيزيكي نيست و جنبه هاي معنوي و ارزشي نيز اهميت دارد ، جهت گيري سياستهاي توسعه در اسلام به سمت اهداف خاصي است كه در راستا و تامين كننده هدف اصلي خلقت انسان است.انسان به خاطر همين سعه و جامعيت وجوديش، بر همه عوالم، حتي بر فرشتگان نيز برتري دارد و تنها اوست كه مي تواند حامل عشق و طلب باشد.يك عارف با سعه وجودي خود با همه جهان و همه انسانها يگانه است.

قرآن كريم ميفرمايد: انساني كه در اثر حيات پاكيزه ،جانش به سمت الله حركت كرد ، جاودانه خواهد بود و از ابديت خاص برخوردار است چون عندالله مي شود . اين حيات طيبه باعث صعود و تكامل انسان مي شود.براي تداوم حيات حقيقي و افزوني تاله آدمي، لازم است كه انسان اولاً چيزي را روي اصول علمي ببيند و ثانياً قواعد عملي آن را بپذيرد. ظهور بركات و عنايات، مرهون رشد علمي و عملي جامعه است و امت اسلامي در پرتو ايمان و عمل صالح به اين فيوضات الهي بار مي يابد.حيات واقعي كه در يك فرد به جريان مي افتد، با حيات ديگران نيز مشترك است. اساسي ترين مختص حيات، تعديل و تصعيد خودمحوري به سود انسان محوري است، كه رو به كمال دارد.

با صدور فرمان مقام معظم رهبري ، حضرت آيه الله خامنه‌اي مبني بر تدوين و تنظيم برنامه پنجم توسعه جمهوري اسلامي ايران در چارچوب چشم انداز بلند مدت كشور (دو دهه آينده) و با عنايت به الزامات حاكم بر تحقق چشم انداز بلند مدت كشور و ويژگيهاي كنوني رشد و توسعه كشور، در اين پايان نامه سعي بر اين است تا با طرح و تشريح كاربردي تعادل و توسعه انساني بعنوان راهبردي به حيات طيبه الهي در كشور ايران طي دو دهه آينده از منظر عرفاني تبيين گردد.

 

 

 

 

 

مقدمه:

سپيده مشيت دميده، آفتاب خلقت سرزده، معمار هستي دست اندر كار آفرينشي شگفت است و ... انسان از رحم غيب پاي به دامان شهود مي‌نهد.در جشن تولد اين مولود مبارك، خداي تعالي خود صحنه آرا و ميزبان است. كروبيان عالم بالا و ساكنان حرم سرّ و عفاف ملكوت را به مصلاي قداست انسان فرامي‌خواند و فرمان مي‌دهد تا بر او سجده برند. «فاذا سوّيته و نفخت فيه من روحي فقعوا له ساجدين فسجدوا الا ابليس...».

شرح اين حادثه بديع كه مي‌توان آن را زيباترين رويداد و پرشكوه‌ترين جلوه اراده ازلي در جهان خلقت ناميد جان‌هاي لطيف و ارواح طيبه را كه اعجازهاي بزرگ ايمان و انديشه‌اند به اهتزاز آورده و معناهاي ژرف در اندام الفاظ به سينه تاريخ سپرده‌اند. علي (ع) آن وجدان ملتهب حكمت الهي چنين به ترنم آمده:

اتزعم انك جرم صغير و فيك انطوي العالم الاكبر

و انت الكتاب المبين الذي باحرفه يظهر المضمر

و عارف رومي روح كلام علي (ع) را در قالب شعر پارسي بدين سان مي‌دمد:

گر به ظاهر آن پري پنهان بود آدمي پنهان‌تر از پريان بود

نزد عاقل آن پري گر مضمر است آدمي صدبار خود پنهان‌تر است

راستي كه آدمي زاده طرفه معجوني است و اين راز وجود و پري پنهان بايد سيمرغ آسا بال و پر آرايد تااز محيط جاذبه ملك و طبيعت بيرون رفته و بر قله فاف «دني فتدلي» نشيند و در هاله مغناطيس خود چنان مجذوب شود كه بيش از دو هلال با مبدأ اعلي فاصله نداشته باشد و به افتخار «ابيت عند ربي يطعمني و يسقيني» نائل آيد.

انسان را حيوان ناطق يعني جانور گويا مي‌شناسيم، لكن با اين فرق كه او را داراي قوه و منّه و لياقت و قابليتي مي‌يابيم كه هر گاه آن دارايي را به فعليت برساند، انسان حقيقي و واقعي خواهد بود. يعني انسان واقعي و حقيقي در عرف عرفان آن كسي است كه به فعليت رسيده است و متصف به صفات ربوبي ومحاسن اخلاق و محامد آداب است وگرنه همان حيوان ناطق يعني جانور گويا است.

آدم حقيقت انسانيت است كه جامع و مظهر ذات و جمع اسماء و صفات الهي است كه عالم خلق و آفرينش ظهور آن‌ها محسوب مي‌شود. و به اين اعتبار آينه حق و خلق است و چون غرض از ايجاد، معرفت حق بوده و هيچ يك از مراتب وجود، استعداد آن را ندارند كه حق را به نحو كمال و تمام بشناسند مگر انسان،بدين دليل حقيقت انساني، غايت ايجاد نيز هست و آفرينش محفوظ به بقا و دوام اوست. و هرگاه كه اين نوع از ميان برخيزد – دوره عالم نيز به سر مي‌رسد و دور آخرت آغاز مي‌شود كه رجوع آفرينش است به اسم اول كه مصدر وجود است. حقيقت انساني كه كون جامع و آينه جمال و مظهر صفات قهر و لطف الهي است و به اعتبار خلافت و جانشيني خدا به ناچار بايد داراي تمام اوصاف مستخلف باشد.

چون عقل اول را آفريد، سي صد و شصت نوع از انواع كمال در او ظاهر گشت و حق تعالي بر حسب استعداد و قوه عقل اول، چهل وشش هزار هزار نوع و ششصد هزار نوع و پانصد و شش هزار نوع از انواع كمال و فيض وجودي بر او افاضه كرد و به مقتضاي اين فيضي بخشي‌ها عوالم متعددي خلق شد و انتشار فيض از عقل اول به اختيار صادر نگشت بلكه از راه فيضان سرزد.

در درون ما نيروهايي است كه اگر به كار گرفته شوند و رودهايي است كه اگر رهبري شوند و غنچه‌هايي است كه اگر شكفته شوند، ما را به وسعت‌ها و رشدها و حركت‌هايي مي‌رسانند و سيراب و شاداب مي‌نمايند. در حاليكه غفلت از اين نيروها و رها كردن آن‌ها ما را به ركود و ايستايي مي‌كشانند و همين است كه رسول بايد ما را يادآوري كند و آگاه سازد.و اين ما هستيم كه بايد به اين سرمايه‌ها و اندازه آن‌ها پي ببريم و آن‌ها را به جريان بيندازيم و زيانش را جبران كنيم كه گفته‌اند: رحم اله من عرف قدر نفسه * انسان سرمايه‌هاي زيادتري دارد. انسان فرزند تمام هستي است و تا بي نهايت راه در پيش دارد. لذا بايد طوري تربيت شود كه در تمام اين عوالم و در تمام اين مسير بتواند چه بكند و چگونه بماند و چگونه برود. بايد مرزها را برداريم و ديوارها را بشكنيم و با اين ديد وسيع به هستي و به انسان نگاه كنيم و انسان را به عظمتي بشناسيم كه اين هستي را زير پا دارد.

روشن است كه جزء اصلي در تشكيل اجتماع صالح انساني خود انسان است. انسان محور اصلي برنامه ريز‌ي‌ها، قوانين، علوم و ديگر مسائل جامعه بشري است. اصلاحات و تحولات وانقلاب‌ها نخست بايد از درون انسان آغاز گردد. و در حوزه وجودي او صورت گيرد و سپس به برون جامعه سرايت كند. اقتصاد، سياست، جنگ، صلح، اخلاق، ضد اخلاق، ارزش‌ها، ضد ارزش‌ها، خوشبختي‌، بدبختي، ايثار، خودخواهي، مهرورزي، نظم، بي نظمي و ... همه و همه به انسان باز مي‌گردد. بهترين برنامه‌ها و آموزش‌ها بايد به دست انسان‌هاي شايسته اجرا شود وگرنه سودي نمي‌بخشد و تحولي نمي‌آفريند. بهترين قوانين، بهترين مجريان را مي‌طلبد، از اين رو ساختن انسان و پرورش و رشد انسانيت انسان و تربيت اصولي افراد انساني، مقدمه اصلي تشكيل هر نظام صالح و انساني است و همين همواره هدف نخستين مصلحان واقع گرا و انسان شناس است.

باري! چون تا كنون چنين دوران پايدار و جهان گستر پديد نيامده است و در اكثريت قاطع اعصار و قرون ظلم و بيداد، نامردمي، ناداني، محروميت و... حاكم بوده است و نيروهاي انساني هرز رفته است وانسان‌ها به تكامل نرسيده‌اند و در مجموع عصر مرگ انسان و ميرش انسانيت‌ها بوده است، نه عصر حيات و شكوفايي انسانيت‌ها، پس حيات راستين هنوز تحقق نيافته است و انسان همواره در انتظار فرارسيدن حيات طيبه است و شكوفايي كامل معنويت‌ها وانسانيت‌ها.

استيصال و درماندگي علمي و عملي انسان كنوني از تسلط بر سرنوشتش در قرن معاصر، عصر جهاني شدن و انفجار اطلاعات يكي از ثمرات شومي كه براي انسان به ارمغان آورده به انفعال كشيدن اوست.انسان عصر حاضر كه ثمره ساليان سال پيشرفت تجربه و تكنولوژي است، امروز خود در حلقه مؤسسان به دام افتاده و خود به خدمت تكنولوژي درآمده و با مكيدن خون از شاهرگ حيات طيبه خويش دائما سرمايه وجود خود را با هدف توليد و مصرف بيشتر به سمت رضايت از حيات مدرن سوق مي‌دهد و اين همان نقطه جاودانه خواهي رو به پايين است. بحران هويت تعبيري است كه شاهد مثالش انسان امروزي است، انسان گريزان از خود، از حقيقت خود،او هيچ گاه آغازكننده نيست، هميشه عكس العمل است. نمي‌داند چه بايد بكند؟ و حتي نمي‌داند چه مي‌تواند بكند؟«شرايط سوزشده نه شرايط ساز»!!!

تنبّه، توجه و بازگشت به حقيقت و اصل خويش، درك خسراني كه در آن واقع است و تهوّع علمي و عملي از زندگي موجود مقدمه بروز نياز، درك نياز و حركت او به سمت و سوي حيات مطلوب است. حياتي كه انسان با تمام ابعادش مورد نظر است (حيات ديني) و اين مهم او را در وضع زندگي عيني او و آنچه كه بايد انجام دهد (وضعيت مقدور) كه توأم با مهار، تسلّط و فراغت مي باشد قرار مي‌دهد. الگوي امور جاري، موظف و ويژه پيشنهادي است در اين جهت. اميد است كه قبول حضرت حق افتد .

تفكر سنگ اول رشد انسان و زيربناي تربيت او و سرنخ اين كلاف سردرگم است. ادامه تفكر شناخت است و ادامه شناخت، محبت است و ادامه محبت، حركت و عمل و آزادي و رشد و تكامل و آدم شدن و انسان شدن. شناخت نهايي به مقايسه و سنجش و به نظارت عالي عقل نيازمند است.حركت و رشد مسائلي را مطرح مي‌كنند:

1- جهت و حركت: الله (انا اليه راجعون)

2- صراط مستقيم: نزديك‌ترين راه تا رشد استعدادها «توحيد، عبوديت، اتباع».

3- مركب‌هايي براي رسيدن: فكر، عقل، عشق و ايمان، فشار و بلا، عجز، اعتصام.

4- راهبر: (رسالت و امامت)

5- منزل‌ها: رحم، دنيا، بهشت، كه بهشت منزل است نه مقصد.

6- روش حركت: شرايع و احكام، نظام‌ها و قانون‌ها.

با تفكر دراستعدادهاي انسان به اين همه مي‌رسيم و ارتباط و هماهنگي آن‌ها را حس مي‌نماييم.با اين تفكر، عظمت استعدادهاي او را مي‌يابيم و به كار عظيم او مي‌رسيم كه رفاه نيست و خوشي نيست، بلكه رشد و خوبي است. مي‌يابيم كه انسان چقدر ادامه دارد و در نتيجه هستي تا كجا گسترده مي‌شود.با اين شناخت انسان مي‌خواهد تمام استعدادهاي خود را بارور كند و تمام سرمايه‌ها را زياد كند. انسان مي‌خواهد خودش را زياد كند نه ثروت و قدرت و علمش و در اين سطح است كه مي‌تواند امير باشد و مي‌تواند از اسارت‌ها آزاد گردد.

چنين استدلال مي‌گردد كه علوم مختلف، قدرت تقويت و توسعه ظرفيت رواني را دارند و هر ظرفي در اثر مظروف خود، دچار محدوديت مي‌گردد، جز روان انسان كه در اثر اضافه شدن علم، توسعه بيشتري پيدا مي‌نمايد. «كلّ وعاء يضيق بما جعل فيه الّا وعاء العلم فانّه يتسع به» بر اساس نتايج حاصل از توسعه ظرفيت رواني، اين حالت همواره مورد تقاضاي پيامبران،از خداوند بوده و از او خواسته‌اند كه به آن‌ها شرح صدر بدهد و درنتيجه كارهايشان را آسان سازد. «قال رب اشرح لي صدري و يسّر لي امري» حداكثر شرح صدر و توسعه ظرفيت رواني حالتي است كه مخصوص پيامبران الهي و برگزيدگان خدا است. به عنوان مثال خداوند با اعطاي آن بر پيامبر اسلام (ص) منّت گزارده و آن را برتر از هر نعمت مي‌داند. «الم نشرح لك صدرك و وضعنا عنك وزرك الذّي انقض ظهرك و رفعنالك ذكرك» و در اثر اعطاي اين حالت، پيامبر (ص) قدرت مقابله با مشكلات عظيم را پيدا نموده است.

نتيجه شرح صدر به خود فرد برمي‌گردد و آسان شدن كارها، احساس سبكبالي و جلب احترام عمومي، در حقيقت همگي نتيجه شرح صدر و توسعه ظرفيت رواني مي‌باشند. علامت شرح صدر دستيابي به حلم است كه در قرآن به عنوان صفات پيامبران خدا معرفي شده است و حتي خداوند خود را به اين صفت خوانده است.

اديان الهي تلاش بسياري را در جهت ايجاد ارتباط زنده و مستمر بين انسان و خالق او از طريق عبادت و ذكر نموده‌اند. ارتباط پوياي بين انسان و خدا، وي را در غلبه بر مشكلات ياري نموده و از تنهايي رهايي مي‌بخشد. انساني كه اين چنين با خدا در ارتباط است و با گسترش بصيرت و معرفت خويش دامنه ارتباط خود را نيز توسعه مي‌دهد به سوي نفس مطمئنه در حركت است و مي‌تواند در مقابل مصائب زندگي آرامش خود را حفظ كرده و با تكيه بر خدا، سراسر وجود خويش را صفا بخشد.حديثي از پيامبر اكرم (ص) خطاب به امام علي (ع) نقل است كه حضرت فرمود: مؤمن، مؤمن نمي‌شود مگر اين كه صدوسه صفت در او جمع شود. يكي از اين صفات سعه صدر است. «اوسع الناس صدرا» يعني سينه‌اش از همه گشاده‌تر است. قرآن در مورد سعه صدر مي‌فرمايد: «فمن يردالله ان يهديه يشرح صدره للاسلام و من يرد ان يضله يجعل صدره ضيّقا حرجا».

يكي از اصول بهداشت رواني و روان درماني كه مي‌توان از متون اسلامي كشف كرد، اصل لزوم توجه به ظرفيت رواني و عوامل تقويت كننده و محدودكننده آن است. در آموزش‌هاي اسلامي، ظرفيت رواني به ظرف‌هاي عادي تشبيه شده است و چنين آموزش داده مي‌شود، كه بهترين ظرفيت آن است كه گنجايش بيشتري داشته باشد. «ان هذه القلوب اوعيه فخيرها اوعاها» و در تعبير ديگري افراد بشر بر حسب ظرفيت رواني و ميزان بازدهي به معادن طلا و نقره تعبير شده‌اند «الناس معادن كمعادن الذهب و الفضه» و اصولا ميزان تعقل را بر حسب گنجايش ظرفيت رواني مي‌دانند.

هر فرد به ميزان ظرفيت و قدرت عملي خويش در مقابل خدا مسئول است و موظف است اين ظرفيت را شناسايي نموده و سعي نمايد نهايت كوشش خود را براي افزايش آن و رفع عوامل محدودكننده به كار برد.اين آرمان بزرگ انسان است كه نه تنها بر هستي، كه بر خويش هم حاكم بشود و بتواند به اين هر دو جهت بدهد.«و لما بلغ اشدّه و استوي اتيناه حكما و علما». بلوغ اشد، رسيدن به كمال و قوت در تمامي نيروها و استعدادها است.و اين همان تعادل و مرحله تسويه است..در اين مرحله اين نيرو به كار گرفته شده و بحران‌هايش را پشت سرگذاشته است و انسان با تعادل و تسلط همراه است..انسان با رسيدن به تعادل ومرحله تسويه و بلوغ نيروها و استعدادهاي خود، به تركيب كاملي دست مي‌يابد. دو مثال زير براي روشن شدن مطلب كمك ميكند.

كشاورز براي رشد و توسعه دانه‌اي كه در زمين مي كارد و از آن اميد برداشت محصولي را دارد بايد با دقت و ظرافت به آن رسيدگي كند و همه ابزار و لوازم و مايحتاج رشد آن دانه را از جمله خاك مناسب، آب كافي، كود لازم، آفتاب و نور كافي و... را در اختيار آن دانه قرار دهد. اگر هر يك از لوازم و امكانات مورد نياز براي رشد و توسعه يك گياه به اندازه لازم و درحد تعادل و متناسب فراهم گردد، مي‌توان انتظار داشت كه يك گياه با كيفيت لازم و مطلوب محصول دهد. امادر صورتي كه تعادل درهر يك از نيازهاي گياهي رعايت نگردد و حالت افراط و تفريط بگيرد، گياه به مرور از بين خواهد رفت و كشاورز با وجود تمام زحماتي كه كشيده محصول مطلوب خود را برداشت نخواهد كرد. مثال ديگر اين كه انسان براي سوار شدن بر يك مركب همچون اسب، فيل و يا حتي دوچرخه بايد در جايگاهي متناسب قرار گيرد كه بتواند تعادل خود را در روي آن مركب حفظ نمايد. و با اطمينان به ثبات و تعادل خود به حركت خود به سمت هدف معين ادامه دهد. اما اگر جايگاه خاص خود را بر روي مركب نيابد و تعادل لازم را ايجاد نكرده باشد يا از سرش يا از انتهايش يا از هر دو طرف به زمين خواهد افتاد و در نتيجه به مطلوب خود نخواهد رسيد. در شكوفايي استعدادهاي انساني نيز بايد تعادل رعايت شود.

در درازاي تاريخ، هيچ گاه انسان از انديشه و آرزوي بهتر زيستن فارغ نبوده و همواره براي دست يافتن به زندگي بهتر و سامان يافته‌تر(مدينه فاضله)، در تلاش بوده است. قرآن كريم، هدف مشترك تمام پيامبران را برپايي جامعه‌اي بر اساس قسط و عدل مي‌داند و به ابزارهاي پديد آوري چنين جامعه‌اي نيز اشارت مي‌كند:«لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط...»ما پيامبرانمان را با دليل‌هاي روشن فرستاديم و با آنان كتاب و ترازو را نيز نازل كرديم، تا مردم به عدالت و راستي گرايند«و كذلك جعلناكم امه وسطا لتكونوا شهداء علي الناس و يكون الرسول عليكم شهيدا».

همانگونه كه دنيا به دو قسم ممدوح و مذموم تقسيم مي‌شود، حيات انسان نيز دو نوع است: دنيايي و طيب. از نظر قرآن زرق و برق‌هاي دنيوي كه اهل دنيا را شيفته خود كرده است، بهره پست‌ترين نوع زندگي است. «ذلك متاع الحيوه الدنيا... »(آل عمران/14)

در قبال دنياي پست كه در همه جاي آن بازي، زينت، مقام طلبي، تفاخر و تكاثر حاكم است، حيات طيب قرار دارد. اين حيات از آن مؤمناني است كه اعمال صالح انجام مي‌دهند. «من عمل صالحا من ذكر او انثي و هو مؤمن فلنحيينه حياه طيبه» قرآن در اين آيه نفرمود ما همين زندگي طبيعي و مادي مؤمن را طيب مي‌كنيم بلكه فرمود ما به او حيات طيب مي‌دهيم. حيات طيب خود عالم ديگري است و لذات اين عالم نيز با لذت‌هاي عالم طبيعي فرق دارد. مراد از حيات طيب زندگي پاكيزه در جهان آخرت نيست. بلكه در همين دنياي طبيعي كه افراد عادي با يكديگر حشر و نشر دارند، مؤمنان از حيات طيب برخوردارند و با اولياي الهي محشور هستند يعني با آن كه در ميان مردم عادي زندگي مي‌كنند، ولي با آنان نيستند. دراين حيات طيب، غم، ترس، اضطراب، حرص، حسد، بخل، آز، كينه، عداوت، جهل و گمراهي راه ندارد. چون اين عالم برتر از زندگي طبيعي است. در دنياي پست سخن مردم از بهتر خوردن و بهره‌هاي مادي است. ولي در حيات طيب سخن ازمعارف است.

تأله و ذوب در الهيت خداي سبحان فصل مقوّم و اساس هويت انسان است. و بر همين اساس خلافت تام الهي بنا مي‌شود. بنابراين در وجود آدمي بايد آثار الهيت تجلي كند و او را در ارائه اوصاف علمي و عملي صحيح خليفه تام خدا سازد. قرآن كريم مي‌فرمايد: انساني كه در اثر حيات پاكيزه جانش به سمت الله حركت كرد جاودانه خواهد بود و از ابديت خاص برخوردار است چون عندالله مي‌شود. اين حيات طيبه باعث صعود و تكامل انسان مي‌شود. پايه و مبناي اوصاف الهي بردو محور عمل و علم است.

مي‌باشد. پويايي در مسير رشد و تكامل و توسعه را مي‌توان به عنوان معيار سلامت فكر تلقي نمود.

بر اساس ويژگي‌هاي انسان (هدف جويي – اختيار – خلاقيت – استعداد – آگاهي و خود آگاهي) مي‌توان گفت كه انسان قادر است هم هدف و هم راه رسيدن به هدف را طرح و انتخاب كند و در راه نيل به آن بكوشد. به بياني ديگر انسان بالقوه قادر است آينده و راه‌هاي رسيدن به آن را طراحي و ارزيابي و انتخاب كند و نهايتا آن‌ها را به وجود آورد.برنامه ريزي جرياني است دائمي كه انسان و جامعه را در اين تلاش براي تعالي و توسعه ياري مي‌دهد.

انسان موحد ساختن آينده‌اش را در زمين وظيفه و مسئوليت خود مي‌داند، زيرا خلافت و امانت را پذيرفته است. خود را بزرگ ترين عامل رشد يا ركود مي‌داند. همان قدر كه آرزو مي‌كند به عمل هم دست مي‌زند. براي نزديك شدن به حقيقت علاوه بر يادآوري دائمي خود (ذكر) و جلوگيري از انحراف (تقوي) آگاهانه مي‌كوشد تا راه حل‌هاي محسوس، عيني و قابل تجربه را كه منطقا بر دانش و دستاوردهاي سابق نيز استوار باشد به كار بندد..

زمان مورد نظر برنامه ريزي مسلمان مؤمن محدود به دوره كوتاه تصدي يا رياست او نيست. افق زماني او قيامت و بعد از آن را (آخرت) كه پاياني ندارد در برمي‌گيرد. چنان به زندگي اين جهان نگاه مي‌كند كه گويي هفته‌اي بيش از عمر او باقي نيست و در عين حال چنان به آينده مي‌نگرد كه گويي هميشه در آن خواهد زيست. (نقل قول از امام علي (ع))در حاليكه به واقعيتهاي گذشته معترف است ولي آينده را دنباله مسير و دونده هاي گذشته نمي داند. بنابرين دامنه زماني برنامه ريزي او در عين حاليكه به موفقيتهاي كوتاه مدت توجه دارد تا بي نهايت ادامه دارد( قوس صعود ) در عين حال توجه به آينده بسيار دور و بي نهايت ؛ بازده جاري را در جهت نيل به ايده آلها به نهايت خود مي رسد.بر برنامه ريزي او نه تنها دانش بلكه حكمت حاكم است.

عمل صالح و رابطه آنها با برنامه ريزي ؛اجزاء تشكيل دهنده جريان انقلاب تكاملي اسلامند. نزديك شدن به ايدهآل اسلام " الله" مستلزم سعي و كوشش دائمي انسان است . اين تلاش دائمي احتياج به درك عميق بعد زمان در دنبال كردن ايده آل دارد .

انگيزه تحقيق:

پس از صدور فرمان مقام معظم رهبري ، حضرت آيه الله خامنه‌اي مبني بر تدوين و تنظيم برنامه پنجم توسعه جمهوري اسلامي ايران در چارچوب چشم انداز بلند مدت كشور (دو دهه آينده )برآن شدم تا در جهت نيل به اهداف والا و تعالي جويانه انقلاب اسلامي ايران قدمي هر چند كوچك بردارم.اميداست كه در ظلتوفيقات الهي مورد قبول افتد و به كار آيد... ان شاء الله.

روشن است كه ستون خيمه انقلاب و ركن اساسي آن عدالت و تعادل است و چگونگي تربيت و تهذيب اخلاق مردم و عمل آنان و سلامت روح و جان و تعادل روان و سامان يابي زندگي همه و همه در گرو آن است و حتي دينداري و عرفان و به احكام دين عمل كردن مردم نيز بسته به آن است.و همين است كه امام علي بن ابيطالب (ع) مي فرمايد: «العدل حياه الاحكام».

مهمترين ويژگي انقلاب اسلامي ايران، عرفاني بودن اين انقلاب بوده و هست وسكوي پرش اين انقلاب همواره رهبري امام خميني (ره) محسوب شده است و رمز رهبري ايشان تزريق بلندترين مضامين عرفاني در جان تك تك افراد جامعه بوده است،بدون ترس و واهمه از اينكه اين مفاهيم از ظرفيت افراد بالاتر است و ديديم كه اتفاقاً چون اين مفاهيم بلند با فطرت افراد منطبق بوده است، اصلاً احتياجي به زمان براي تاثير گذاري نداشت.روش اين رهبر فرزانه همواره تربيت فرد و الهي كردن او براي اصلاح جامعه بوده است.

با آرزوي تحقق تعادل و توسعه بعنوان راهبر حيات طيبه در ايران 1400(ه ش). «انشاءالله»

مروري بر فصول :

فصل اول : تعادل - تعادل در سه حوزه مبدا(تعادل در خود شناسي )،مسير(تعادل در ره شناسي يا طريقت)،مقصد(تعادل در خداشناسي).

فصل دوم:توسعه- تعريف توسعه(وجودي) يا توسعه ظرفيت رواني،محورها،اهداف،مباني،شاخصه‌ها،عوامل موثر،علايم و مظاهر توسعه الهي وجودي.

فصل سوم: حيات طيبه در ايران 1400(ه ش)- ابتدا تعريف مفهوم حيات طيبه و نشانه‌هاو ويژگيها، اركان، ثمرات و اصول حيات طيبه، سيماي حيات طيبه نزد پيشوايان اسلام و مراحل عبور از حيات طبيعي به حيات معقول (حيات طيبه)و سپس اشاره به نقلاب اسلامي ايران و موقعيت آن در جهان و تبيين چشم انداز آينده‌اي روشن براي ايران اسلامي با اجراي طرح «تعادل و توسعه»،و در نهايت نتيجه گيري آمده است.

سوال اصلي تحقيق:

چگونه مي توان با اعمال « تعادل و توسعه» در منشور زندگي خود راهي بسوي حيلت طيبه در ايران 1400(ه ش) برد؟

سوالات فرعي :

1 – تعالي و ارتقاء جان آدمي به حيات طيبه الهي با ايجاد « تعادل» فردي در بستر «تعامل»جمعي چگونه امكان دارد؟ 2 – بحث و بررسي جنبه‌هاي عرفاني «تعادل و توسعه» بعنوان دو راهبرد «حيات طيبه »الهي در متون عرفاني؟ 3 – «تعادل» در مبدا،مسير و مقصد چگونه مي باشد؟

4 – چگونه مي توان «حيات طيبه» را در لحظه لحظه اين دنيا تجربه نمود؟ 5 – چگونه مي توان از« تعادل» با « تعامل» تا « تعالي» سير نمود؟ 6 – معناي « توسعه» در اسلام و عرفان چيست؟

7 – رشد و « توسعه » انسان چگونه ميسر است؟ 8 - « حيات طيبه» الهي شامل جه افرادي مي شود؟

فرضيه: تعادل و توسعه ارزشهاي اخلاقي و معنوي موجب تمركز و ثبات شخصيت انسان مي شود، بافاصله منطقي با حوادث و وقايع گريز ناپذير عصر ارتباطات ، قدرت انتخاب و ميزان تصميمهاي آگاهانه در مقابل واكنشهاي غريزي انسان تقويت شده و تعادل و توسعه معنايي و معنوي انسانها، نقطه مبنا و مسير ومقصد حيات طيبه ايران 1400 به شمار مي رود.

محدوديتهاي تحقيق:

1 - دشواري دسترسي به مفاهيم «تعادل و توسعه» در متون اصيل عرفاني بدليل نو بودن و امروزي بودن اين واژه‌ها و عدم اشاره مستقيم به آنها ،موجب شد تا با مطالعه خط به خط متون ،اوقات بسيار زيادي سپري گردد.

2- دشواري گردآوري اطلاعات بدليل مطالعه كلمه به كلمه و خط به خط متون عرفاني.

3- دشواري در تطابق واژه‌اي مرتبط عرفاني كهن به نثر امروزي .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تعاريف لغوي و اصطلاحي

تعادل در لغتنامه دكتر محمدمعين يعني با هم برابر شدن، راست آمدن، همتا بودن. هنگامي جسمي در حال تعادل است كه نتيجه همه نيروهاي وارد بر آن صفر باشد. در اجسام متكي تا وقتي كه خط قائم از مركز ثقل آن‌ها داخل سطح اتكا باشد، جسم به حال تعادل خواهد ماند. تعادل بر وزن تفاعل و ريشه‌اش عدل است.

عدل

عدل سبب زندگاني است. (العدل حياه)- عدل و داد باعث افزايش انسانيت است. (العدل فضيله الانسان)- ملاك كارها عدل وداد است. (العدل ملاك)- عدل احكام را زنده كننده است. (العدل حياه الاحكام)- عدل اصلاح كننده كار بشر است. (العدل يصلح البريه)- عدل نگه دارنده ملت است. (العدل قوام الرعيه)- عدل اساس پايداري مردم است. (العدل قوام البريه)- عدل نيرومندترين بنيان است. (العدل اقوي اساس)- عدل و داد برترين روش است. (العدل افضل السجيه)- عدل سر و ريشه ايمان و گردآورنده نيكي و احسان است. (العدل رأس الايمان و جماع الاحسان) [1]

عدل به معناي ميل و مشتق از عدل به معناي مال است.[2] و در اصطلاح عبارت است امري متوسط بين افراط و تفريط. و گفته‌اند عدل مصدر است به معني عدالت و آن اعتدال و استقامت و ميل به حق است.[3]

عدل نهادن هر چيزي است به جاي خود. العدل شديد العقاب ذي الطول صفت حق است. عقوبت او ايجاب جناح خوف كند و فضل و عدلش ايجاب جناح رجا و اميد.

عدل در اخلاق عبارت است از امري كه ميان دو طرف افراط و تفريط باشد.

عدلش آراسته جهان چون ارم هم به انصاف و هم به جود و كرم (عراقي )

چون دور فلك يكسره بر منهج عدل است خوش باش كه ظالم نبرد راه به منزل (حافظ)

احمد بن عاصم انطاكي گفت: عدل دو قسم است: عدلي است ظاهر ميان تو و ميان خلق و عدلي است باطن ميان تو و حق تعالي و طريق عدل استقامت است و طريق فضل طريق فضيلت است. گفت: ما دين خداي تعالي مبتني بر سه ركن يافتيم: بر حق و بر عدل و بر صدق، حق بر جوارح است و عدل بر قلوب و صدق بر عقل.[4]

در كشف الاسرار ذيل آيه (ان الله يأمر بالعدل والاحسان) آمده است عدل اعتدال دل است با حق و احسان معاملت است بر ديدار حق. [5]

الله تعالي بنده را به عدل مي‌فرمايد در معاملت با حق و درمعاملت با خلق و در معاملت با نفس، معالمت با حق به اعتراف است و معاملت با خلق به انصاف است و معاملت با نفس به خلاف است، با حق موافقت بايد و باخلق مناصحت و با نفس مخالفت.[6]

ابوبكر كتاني گفت: ما دين خداي تعالي بر سه ركن يافتيم: بر حق، برعدل و بر صدق. حق بر جوارح است و عدل بر قلوب و صدق بر عقل. يعني حق جز به ظاهر نتوان ديد و عدل بر دل است و قسمت به عدل دل تواند كرد بحسب هر يكي و صدق به عقل تعلق دارد كه فردا از صدق سؤال كنند عاقلان را كنند.[7] عدل در لغت استقامت است و در شريعت عبارت است از استقامت بر طرق حق، به اجتناب از آنچه كه از نظر ديني ممنوع و نهي شده است.

عدل، نهادن هر چيزي به جاي خود است. [8] بقاي عالم منوط و متعلق به عدل است كه «بالعدل قامت السموات و الارض». و عدل دو نوع است يكي صوري و آن، آن است كه قوت عامله به آن تمام شود، چه نفس را دو قوه است عالمه و عامله. اما عالمه به عقل و خرد كامل گردد، و عامله به عدل و راستي تمام گردد و اين عدل امري است نسبي و صفتي اضافي كه در نهاد همه كس بايد باشد از پادشاه تا رعيت و از خاص تا عام. دوم معنوي و آن، آن است كه سالك در مقام قلب مستقيم شود.

در مثنوي عدل عبارت است از نهادنهر چيزي به جاي خود و همه كس بايد آن را دارا شود تا به راحتي زندگي كند و روي رستگاري بيند. و سالك هم بايد در طي طريقت با تمام وجود به عدل گرايد و از افراط و تفريط در امور خاصه قواي بشري خود بپرهيزد تا بتواند اين راه بي زنهار عشق را به سلامت بگذراند. مدار هستي بر عدل است. و گردش زمين و افلاك و آنچه در آن پديد مي‌آيد به ميزان عدل سنجيده شده است، رستگاري بشر نيز به مراعات اين قانون ازلي است تا جسما و روحا سالم ماند و رستگار گردد.[9]

خاك امين و هرچه در وي كاشتي بي خيانت جنس آن برداشتي

اين امانت زان امانت يافتست كافتاب عدل بر وي تافتست

معناي اعتدال

مفهوم قرآني و ديني عدل، اعتدال است،يعني ميانه‌روي و ميانه حال بودن درهر چيزي. نسفي گويد در مزاج‌ها بايد گفت: قريب به اعتدال، چون اعتدال حقيقي وجود ندارد. در شرح گلشن راز اعتدال را هم در ظاهر و هم در باطن از محسنات به حساب آورده و گفته است:[10]

ظهور نيكويي در اعتدالست عدالت جسم را اقصي الكمالست

كه چون ظهور نيكويي و حسن در اعتدال و حد وسط است، در فضايل و كمالات اخلاقي و مزاج طبيعي در عبادات و ايمان و همه چيز ديگر هم اعتدال حسن است. زيرا كه هرگاه كه انسان به فضايل ملكات مكارم اخلاق متحقق شد حسن و نيكويي در باطن و ظاهر او ظهور مي‌يابد، در باطن معرفت كه حسن نفس است و آرايش آن كه ايمان است پيدا مي‌آيد و در ظاهر عبادت و طاعت كه حسن بدن است و آرايش آن كه دين اسلام است ظاهر مي‌شود. پس هر آينه ظهور حسن و نيكويي ظاهر و باطن منوط به اعتدال باشد، عدالت جسم را اقصي الكمال است چو عدالت مساوات است و مساوات بي اعتبار وحدت صورت نمي‌بندد پس غايت كمال اجسام آن باشد كه اجزاي متباعده متضاده ايشان متقارب و متسالم شوند و ماده و صورت ايشان به واسطه تصغر و تماس متداخل گردند و تضاد كيفيات هر يك كسر و انكسار يابد و با هم متحد شوند و صورت وحداني به ظهور آيد و آن صورت وحداني عدالت است كه در مركب به صورت بسيطي پيدا آمده است.[11]

شجاع جان سوي تن وقت تعديل چو خورشيد زمين آيد به تمثيل[12]

چون ثمره و نتيجه اعتدال قرب و رحمت حضرت ربّ است.امام علي (ع) براي تأكيد در حفظ اعتدال در خطبه 127 مي‌فرمايد: بهترين مردم در مورد من گرده ميانه رو هستند، از آن‌ها جدا نشويد.«و خير الناس فيّ حالا النّمط الاوسط فالزموه» در حديثي از آن حضرت مي‌خوانيم كه فرمود: «الّا انّ خير شيعتي النّمط الاوسط اليهم يرجع الغالي و بهم يلحق التّالي» بهترين شيعيان من گروه معتدل و ميانه رو هستند، غلّو كننده بايد به سوي آن‌ها بازگردد و مقصر و عقب افتاده بايد به آن‌ها ملحق شود.[13]

ارسطو عدالت را اصل همه فضايل مي‌دانست و مي‌گفت كه هر يك از صفات بشري داراي سه مرحله است: افراط، تفريط، اعتدال.افراط كه تجاوز از حد است و تفريط كه نشانه عجز است هر دو نكوهيده هستند و اما اعتدال در هر صفت پسنديده است و فضيلت عبارت است از حفظ اعتدال و دوري از افراط و تفريط.[14]

معناي عدالت

عدالت يعني ميانه روي، انصاف. به نزد سالكان «عدل» بر دو ضرب است. يكي آن است كه در استطاعت بنده درآيد و يكي نه. اما آنچه در استطاعت بنده درآيد آن است كه بنده را فرمودند:« انّ الله يأمر بالعدل» (نحل/90 ) و «امر ربي بالقسط» (اعراف/29) و اين عدل نقيض جور است كه هر دو در توان بنده آيد. اما آنچه در استطاعت و توان بنده نيايد راست داشتن دل است در مهر و دوستي با همه خلق.

عدالت چون شعار ذات او شد ندارد ظلم از آن خلقش نكوشد

همه اخلاق نيكو از ميانه است كه از افراط و تفريطش كرانه است

ميانه چون صراط مستقيم است ز هر دو جانبش قعر حجيم است

كه عدل حد وسط و ميانه است در همه اوصاف.[15]

صورت عدالت ميزان و صراط بر صراط حق گذر با احتياط

انحراف از هر دو جانب دوزخ است اعتدال اندر وسط چون برزخ است

راه اوسط رو كه شد خيرالامور كي رسي در جنت و حور و قصور

مرحوم حاج شيخ عباس قمي در كتاب مقامات العليه في سعادت الابديه عدالت را اين گونه تعريف كرده است: عدالت افضل فضايل و اشرف كمالات است زيرا كه عدالت ملكه‌اي است حاصل در نفس انسان كه به سبب آن قادر مي‌شود بر تعديل جميع صفات و اعمال و جميع اخلاق فاضله مترتب بر عدالت مي‌شود.[16]

افلاطون ضمن بحث مفصل از عدالت، «عدالت اجتماعي» را در صورتي قابل تحقق مي‌داند كه «هر كس به كاري دست زند كه شايستگي و استعداد آن را دارد و از مداخله در كار ديگران بپرهيزد»[17].

ارسطو در تعريف عدالت مي‌گويد: «فضيلتي است كه به موجب آن بايد به هر كس آنچه را كه حق اوست داد».[18] علامه طباطباييعدالت را چنين تعريف نموده است: «وهي اعطاء كل ذي حق من القويّ حقّه موضعه في موضعه الذّي ينبغي له»[19] . هم او در جاي ديگر حقيقت عدالت را برپاداشتن مساوات دانسته و موازنه بين امور به گونه‌اي كه هر چيز سهم مورد استحقاق خويش را داشته باشد و در همه امور كه در اين نكته در جايگاه مورد استحقاق خويش هستند متساوي گردند. [20]

استاد مطهري نيز با استفاده از روايتي از اميرالمؤمنين (ع) عدالت را «وضع الامور في موضع‌ها» تعريف كرده است.[21] در جاي ديگر عدالت را عبارت از «اعطاء حق به ذي حق يا عدم تجاوز به ذي حق»[22] دانسته است.

امام خميني در كتاب شرح جنود عقل و جهل بيان داشته است: عدالت عبارت است از حد وسط بين افراط و تفريط و آن از امّهات فضايل اخلاقيه است، بلكه عدالت مطلقه، تمام فضايل باطنيه و ظاهريه و روحيه و قلبيه و نفسيه و جسميه است، زيرا كه عدل مطلق، مستقيم به همه معني است: چه در مظهريت اسماء و صفات و تحقق به آن، كه استقامت مطلقه است و مختص به انسان كامل است.

انسان كامل، عدل مطلق است و بر اعتدال تام سير مي‌كند. عدالت، بر معناي متعددي اطلاق مي‌شود، عدالت در اخلاق نفساني به معناي اعتدال در قواي نفساني است. عدالت، در عقايد و حقايق ايماني، يعني درك حقايق هستي، در دو قوس نزول و صعود همان طور كه هستند.

عدالت، از نگاه اهل معرفت به معني «عدم احتجاب از حق به خلق و از خلق به حق» است و يا به تعبير ديگر «رؤيت وحدت در كثرت و كثرت در وحدت»مي‌باشد. به اعتقاد امام خميني رعايت اعتدال، يعني حدّ وسط بين افراط و تفريط وجه مشترك همه اين معاني و اساس تمام فضايل است.

عدالت در اخلاق نفسانيه، كه اعتدال قواي ثلاثه است، يعني، قوه شهويه و غضبيه و شيطانيه... همان طور كه طرف افراط اين قواي سه گانه،مفسد مقام انسانيت است و انسان را گاه از حقيقت انسانيت و گاه از فضيلت انسانيت خارج كند، همان طور طرف تفريط و قصور آ‌ن‌ها نيز، از مفسدات مقام انسانيت و از رذايل ملكات به شمار مي‌رود.[23]

پس عدالت كه عبارت از حدّ وسط بين افراط و تفريط است از فضايل بزرگ انسانيت است و از فيلسوف عظيم الشأن ارسطاطاليس منقول است كه: «عدالت جزوي نبود از فضيلت، بلكه همه فضيلت‌ها بود»[24].

و به همين اطلاق است كه عدالت عبارت است از: تعديل جميع قواي باطنيه و ظاهريه و روحيه و نفسيه.

اگر از نقطه عبوديت تا مقام قرب ربوبيت تمثيل حسي كنيم، بر خط مستقيم وصل شود. پس طريق سير انسان كامل از نقطه نقص عبوديت تا كمال عزّ ربوبيّت، عدالت است كه خط مستقيم و سير معتدل است. چنانچه صراط مستقيم كه انسان در نماز طالب آن است همين سير اعتدالي است.

اين كه در احاديث شريفه است كه صراط از مو باريك‌تر و از شمشير تيزتر است، براي همان است كه حدّ اعتدال وسطيت حقيقت دارد.

و از رسول خدا منقول است كه خط مستقيمي در وسط كشيده‌اند و خط‌هاي ديگري در اطراف آن و فرمودند: اين خط وسط، خط من است.[25] و اعتدال حقيقي، جز براي انسان كامل كه از اول سير تا منتهي النهايه وصول هيچ منحرف و معوج نشده است، براي كسي ديگر مقدور و ميسر نيست و آن به تمام معني خط احمدي و خط محمدي است و ديگران از سايرين، سير به تبع كنند، نه به اصالت و چون خط مستقيم واصل بين دو نقطه، پيش از يكي نيست. از اين جهت فضيلت به قول مطلق و سير بر طريق عدالت وبر سبيل اعتدال، بيش از يكي نيست.[26]

واژه‌هايي كه با عدل پيوند معنايي دارند

استقامت – قصد- قسط - وسط- توسط

در بخش‌هاي زير به بررسي لغوي و اصطلاحي اين واژه‌ها مي‌پردازيم:

استقامت:

يكي از مقامات معاملات است .قال الله تعالي: فاستقيموا اليه(فصلت / 6)

جهانيان همه گر منع من كنند از عشق من آن كنم كه خداوندگار فرمايد

استقامت مصدر باب استفعال و ثلاثي آن به معني اعتدال است: قام الامر اعتدل – راست شد كار. اعتدال در طريق حق به معني اعتدال در قصد است.لازمه سلوك اعتدال است، سالك در راه حق از اعتدال خارج گردد، خروج او از اعتدال سبب انحراف و دوري او از حق است. آن سالكي كه در امور خود رعايت اعتدال را مي‌‌كند اودر طريق حق استقامت مي‌ورزد و مصداق آيه شريفه: فاستقيموا اليه قرار مي‌گيرد.

چنانچه ما بخواهيم پايه و ستوني را در جايي نصب كنيم كه استقامت آن زياد باشد آن را بايد به طور مستقيم نصب نماييم، در حال استقامت و اعتدال مقاومت پايه زياد است، هر فشاري كه بر آن وارد گردد، تحمل مي‌كند.در حال استقامت و اعتدال، نيروي مقاومت پايه در يك جهت متمركز است. علت ايستادگي و مقاومت همين تمركز قوا است. چنانچه مايل شود نيروي آن تجزيه مي‌شود و مقاومت اوليه از دست مي‌رود.

امري كه در مورد استقامت به ما رسيده به همين منظور است كه اعتدال از دست نرود، منحرف نشويم، نيروي ما تجزيه نشود.

آنكه خلاف راه حق در پيش دارد، از اعتدال خارج شده و زير فشار هواهاي نفساني خوابيده است.

استقامت برزخ است بين پرتگاه‌هاي مخوف عالم تفرّق و صدره المنتهاي عالم جمع، همان طوري كه استقامت موجب فزوني و زيادتي عمل عامه است، روحي است كه احوال سالكان بدان زنده و باقي است. سالك اگر از طريق اعتدال و استقامت خارج گردد در وادي مخوف مشتهيات نفس واقع شده گرفتار مشكلات عالم تفرّق مي‌شود، از مسير اصلي منحرف گشته و به مقام جمع راه نخواهد يافت[27] .

قصد

راغب مي‌گويد: معناي قصد استقامت در طريق است.

قسط

راغب مي‌گويد: قسط را معرب قسطاس مي‌دانند كه عبارت است از ابزار بازيافتن تعادل و توازن. و نيز قسط بهره عادلانه را گويند مثل نصف يا نَصَفه به معناي ميانه روي و ترك افراط و تفريط.

وسط

مقام وسط را روزبهان از مقامات واصلان شمرده و مي‌فرمايد:مقام وسط آن است كه واصل بر استوار كردن سرّ در معرفت صديق بوده، و احكام تمكين بر او منطبق باشد، و خداي را به نشانه‌هاي توحيد بشناسد. بر او احكام شطح غالب نشود، و در همه مقامات درحد وسط باشد و در حالات زياده روي نكند و درمقامات كوتاهي نورزد.

خداي تعالي فرمايد: «امة وسطا»( بقره/ 143) پيامبر فرمود: خيرالامور اوسطها (بهترين كارها حد ميانه آن‌ها است).

عارف گفت: مقام وسط سرّي ميان جمال و جلال است.[28]

توسط

به فتح اول و تشديد و ضم سين درلغت به معني ميانه روي و اعتدال و واسطه كردن است. ودراصطلاح انسان كامل را سه برزخ است: اولي را برزخ بدايت نامند و آن تحقق اوست به اسماء و صفات، دوم را توسط نامند و آن رهايي از رقايق بشريت است به حقايق رحمانيت و كسي كه شاهد اين درجه باشد عالم بر متمكنات شود و بر هر چه خواهد از مغيبات مطلع گردد، برزخ سوم معرفت انواع حكمت‌ها و اختراع امور قدريه است و در اين مقام پيوسته خداي تعالي خرق عادات او كند تا بدين حكمت تواند رسيد.[29]

تعادل

تعاليو ارتقاء جان آدمي به حيات طيبه الهي با ايجاد تعادل فردي در بستر تعامل جمعي است. تعادلي در مبدأ، در مسير و در مقصد معرفت و عرفان اسلامي. تعادلي در شريعت، طريقت و حقيقت. ملاهادي سبزواري معرفت را در سه بخش مي‌داند: «اول خداشناسي كه منشعب گردد به آغاز شناسي و انجام شناسي. دوم خودشناسي، سوم فرمان خداشناسي. كه آن دو بخش مي‌شود به حسب فرمان: يكي فرمان شريعتش و ديگري فرمان طريقتش. خودشناسي كه عين آغاز شناسي است، مقدمه انجام شناسي است و شناختن فرمان طريقت و شريعت موقوف است بر معرفت نبي و امام و چه نبي آورنده فرمان و امام حافظ فرمان است.»[30]

از آنجا كه نقطه آغاز در دايره سيرو سلوك انساني همان نقطه پايان مي‌باشد،و غايات عين بدايات است [31] «كما بداكم تعودون»(اعراف/ 29) بنابراين مي‌توان گفت مبدأ همان مقصد است. همان طور كه جنيد گفت: «نهايت بازگشت به بدايت است»[32] (تعادل در مبدأ و مقصد)

و اعتدال نهايي فقط مخصوص رسول خدا (ص) است كه انسان كامل است كه حضور در عندالله او را از حضور در خلق بازنمي‌دارد و بالعكس. سالك با پيمودن مسيري كه انسان كامل آن را قبلا طي كرده است و براي وي ارائه كرده است مي‌تواند به مقام قرب الهي و نهايت معرفت دست يابد. (تعادل در مسير)

به نظر مي‌رسد براي رسيدن به تعالي و توسعه وجودي در سه حوزه مبدأ، مسير و مقصد سير و سلوك عرفاني بايد توأما تعادل وجود داشته باشد و اگر يكي از حوزه‌ها فاقد تعادل باشد، تعالي ميسر نخواهد شد.

تعادل در مقصد: (تعادل در خداشناسي)

عدل الهي

ربّ انسان كامل، كه حضرت خاتم رسل (ص) است، بر صراط مستقيم و حد اعتدال تام است و مربوب او نيز بر صراط مستقيم و اعتدال تام است، منتهي ربّ- تعالي شأنه- بر سبيل استقلال، و مربوب (ص) بر سبيل استظلال.[33]

ربّ انسان كامل اسم الله الاعظم است كه بر صراط مستقيم حضرات اسمايي است. چنانچه فرمايد: «و ما من دابه الا هو آخذ بناصيتها ان ربي علي صراط مستقيم» (هود/56).

چنانچه عدالت را از زندگي حذف كنيم، وجودي براي هستي باقي نخواهد ماند كه عدل پايه و بنياني است كه قوام و استواري جهان به او است. «العدل اساس به قوام العالم[34]». در آغاز عدالت، كلمه و سخن خدا بود كه «تمّت كلمه ربكّ صدقاً و عدلاً لا مبدل لكلماته»(انعام / 115). پس عدالت، سنت خدا درهستي و اساس آن و «نيرومندترين اساس و بنيان» است.[35] زيرا عدل ترازويي است كه خداوند آن را براي مردم نهاد و براي اقامه حق بر پاي داشت. [36]و هر گونه تخطي از عدل، مخالفت با ميزان و ترازوي خداوند و ستيز با سلطنت و قدرت اوست.

عدل خدا در خلقت جهان

فيزيك هستي بر اساس مركزگرايي متمركز است. يعني همه نيروها بر اساس ذات خود حركت مي‌كنند. در شرايط معمولي و عادي نيروي مركزگرا به شكل يك قانون و يك سنت الهي در دايره هستي اعمال مي‌شود. يكي از مزاياي قوانين انرژي اين است كه در حركت دوراني به نسبت حركت مستقيم، انرژي كمتري صرف خواهد شد.

بنابراين در هستي با كمترين انرژي، بيشترين فعاليت‌ها صورت مي‌گيرد. بنابر قانون سوم نيوتن در فيزيك، در برابر نيروي مركزگرا نيرويي است برابر و مخالف جهت آن به نام «نيروي گريز از مركز». همه موجودات اعم از اشياء، انسان‌ها، حيوانات و ... همگي بالفطره از قانون مركزگرا تبعيت مي‌نمايند و دور محور اصلي و مركزيت ذات باريتعالي در حال طوافند. در واقع تداوم حيات ايشان منوط به تبعيت از اين نيرو است.

عدل و حق مخلوق به عبارت است از اول موجودي كه خداي تعالي آفريد چنان كه فرمايد:« و ما خلقنا السموات و الارض و ما بينهملا الا بالحق»( حجر/85)

حق و حقيقت فقط نزد خداست. «فعلموا انّ الحق الله»(قصص / 75) هر كه تابع و گوش به فرمان الهي باشد و آن‌ها را اجرا كند، پيروز و موفق خواهد بود و جزو حزب الله كه حق مي‌باشد خواهد بود «فانّ حزب الله هم الغالبون»(مائده / 56) و هر كه بر خلاف حق و حقيقت با خدا، با فطرت و با خودش و ... مخالفت كند، بر اساس نيروي گريز از مركز از دايره چرخش هستي خارج خواهد شد و باطل مي‌باشد و باطل نابودشدني است. «انّ الباطل كان زهوقا»(اسرا/81) باطل ابعاد ندارد، نه اول دارد و نه آخر. بين ما آدميان، مخالفت با رعايت حقوقي و حدودي، حق بر همه، همان نيروي گريز از مركز است و با عذاب و ادب و ... درمان خواهد شد. اين يكي از مستندات عقلي است. تمام هستي در مدار هستي در حركتند. «كلّ في فلك يسبحون»(انبيا / 33).

 

[1] - هريسي تبريزي المسكن ، حسن ،غررالحكم و دررالكلم ، ج دوم، مترجم محمد علي انصاري ،صص 503- 477

[2]- نوربخش،جواد، فرهنگ اصطلاحات تصوف، ج8 ، ص 49

[3]- گوهرين،سيدصادق، شرح اصطلاحات تصوف ، ص79

[4]- عطارنيشابوري، شيخ فريدالدين، تذكره الاولياء، ، ص569

[5]- ميبدي،ابوالفضل رشيدالدين ،كشف الاسرارو عده الابرار،جزء 14، ص452

[6]-همان، ج 5، ص451

[7]- عطارنيشابوري، شيخ فريدالدين ،تذكره الاولياء، ص569

[8]- جلابي هجويري غزنوي، ابوالحسن علي بن عثمان، كشف المحجوب، تصحيح ژوكوفسكي، چاپ ششم، تهران، طهوري، 1378، ص 501

[9]- گوهرين،صادق، شرح اصطلاحات تصوف، ج8 ، ص 81

[10]- نسفي، عبدالعزيز محمد، انسان كامل، با كوشش ماريژان موله، تهران، طهوري، 1379، ص 265

[11]- لاهيجي،محمد فياض،مفاتيح الاعجاز في شرح گلشن راز،ص474

[12]-همان،صص472-476

[13]- بحارالانوار، جلد 6، ص 178

[14]- جامي، عبدالرحمان بن احمد، نفحات الانس من حضرات القدس، تصحيح و مقدمه مهدي توحيدي پور،انتشارات علمي، 1375، ص 78

[15]- لاهيجي،محمد فياض،مفاتيح الاعجاز في شرح گلشن راز ، صص470-471

[16] - قمي،حاج شيخ عباس، مقامات العليه في سعادت الابديه(خلاصه معراج السعاده)، انتشارات ارشاد، 1362، ص25

[17] - افلاطون:جمهور، ترجمه فؤاد روحاني ،ص38

[18]- ارسطو:سياست،ترجمه حميد عنايت، ص7

[19]- طباطبايي،سيد محمدحسين، الميزان في تفسيرالقرآن،ج1،ص371

[20]- همان،ج12،ص353

[21] - مطهري، مرتضي،بيست گفتار، ص9

[22]- همان،ص52

[23]- خميني ، سيد روح الله، شرح جنود عقل و جهل، ص 149

[24] - طوسي، خواجه نصيرالدين،اخلاق ناصري، ص136

[25] - سيوطي، جلال الدين، الدّره المنثور، ج 3، ص 56.

[26] - خميني ، سيد روح الله، شرح جنود عقل و جهل، ص 152.

[27] - انصاري، خواجه عبدالله، مقامات معنوي، ترجمه و تفسير منازل السائرين، صص 3 -1

[28] - نوربخش،جواد، فرهنگ اصطلاحات تصوف، ج6، ص 165

[29]- گوهرين،سيدصادق،شرح اصطلاحات تصوف، ص303

[30] - سبزواري ، حاج ملاهادي ، اسرار الحكم ، با مقدمه توشيهيكو ايزوتسو ،ص7

[31] - همان،ص310

[32]- نوربخش،جواد، فرهنگ اصطلاحات تصوف، ص186

[33]- خميني ، سيد روح الله، شرح جنود عقل و جهل، ص 152.

[34]-بحار الانوار،ج75،ص83

[35]- هريسي تبريزي المسكن ، حسن ،غررالحكم و دررالكلم ، ج دوم، مترجم محمد علي انصاري ،صص 503- 477

[36]-ميزان الحكمه،ج6،ص78

 

 

شامل ورد 126 ص