مقدمه4

مرحله اول :4

مرحله دوم:4

مرحله سوم:4

زندگي امام رضا ( ع ) :6

امام آيت حق:6

جايگاه علمي امام:6

مشهد الرضا :9

وضعيت حرم مطهر در سال هاي آغازين. 10

سامانيان :11

ديالمه11

غزنويان:11

سلجوقيان :12

خوارزمشاهيان. 12

تيموريان :12

عهد صفويه :12

دوره افشاريه:13

دوره قاجاريه:13

پس از پيروزي انقلاب اسلامي:13

فضاهاي عبادتي و زيارتي:14

فضاهاي فرهنگي:15

فضاهاي خدماتي:16

معماري و تزئينات:17

بقعه مباركه:20

الف) صفه جنوبي:20

ب) صفه شمالي:20

ج) صفه شرقي:20

سنگ مرقد21

صندوق مزار مقدس امام(ع)22

مسجد بالا سر:26

پيشينه تاريخي و باني گنبد:29

مناره ها:30

رواق ها :32

رواق دارالحفاظ:32

رواق دار السياده:32

رواق گنبد حاتم خاني:33

رواق گنبد الله ورديخان:33

رواق توحيد خانه:33

رواق دارلفيض:34

رواق دارالشكر :34

رواق دارالشرف:35

رواق دارلضيافه :35

رواق دارالسعاده :36

رواق دارالسلام:36

رواق دارالسرور:37

رواق دارالعزه :37

رواق دارالذكر :38

رواق دارالزهد :38

رواق شيخ بهائي :39

رواق دارالعباده :39

رواق دارالاخلاص :40

دارالولايه :40

رواق دارالاجابه:41

رواق دارالهدايه:41

رواق دار الرحمه :42

رواق دارالحكمه:42

رواق دارالحجه:43

رواق امام خميني (ره) :43

رواق دارالكرمه:43

صحن ها:44

صحن انقلاب اسلامي:44

ايوان هاي رفيع صحن انقلاب:45

الف) ايوان جنوبي صحن انقلاب ( ايوان طلا):45

ب) ايوان غربي صحن انقلاب:45

ج) ايوان شمالي صحن انقلاب:46

د) ايوان شرقي صحن انقلاب:46

سقاخانه نادري:47

نقاره خانه:47

ساعت بزرگ صحن انقلاب:48

صحن آزادي:49

الف) ايوان غربي يا ايوان طلا:49

ب) ايوان شمالي صحن آزادي. 50

ج) ايوان جنوبي صحن آزادي:50

د) ايوان شرقي صحن آزادي:50

ساعت بزرگ و قديمي صحن آزادي :51

صحن جمهوري اسلامي:52

صحن قدس :53

صحن جامع رضوي:53

صحن كوثر:54

صحن هدايت:55

مسجد گوهر شاد:55

بست ها:57

الف) بست شيخ طوسي:57

ب) بست شيخ طبرسي:57

ج) بست شيخ حر عاملي:57

د) بست شيخ بهايي يا بست قبله:58

مدرسه پريزاد:58

مدرسه دو در:58

بنياد پژوهشهاي اسلامي:59

موزه آستان قدس رضوي. 59

درباره موزه هاي آستان قدس رضوي. 60

اداره حفاظت و مرمت.. 61

اداره كارشناسي و معرفي اشياء. 61

اداره گنجينه ها61

گنجينه قرآن و نفايس.. 62

گنجينه تخصصي فرش.. 62

گنجينه تاريخ مشهد62

گنجينه سكه و مدال. 62

گنجينه تمبر و اسكناس.. 63

گنجينه ظروف.. 63

گنجينه سلاحهاي گرم و سرد63

گنجينه ابزار نجوم و ساعت.. 63

گنجينه صدف و حلزون هاي دريايي. 63

گنجينه هنر نقاشي. 64

گنجينه قالي:64

گنجينه نجوم و ساعت:66

ساعت خورشيدي ـ توپي. 66

اسطرلاب چوبي. 66

اسطرلاب برنجي. 67

اسطرلاب عبدالائمه67

تلسكوپ هاي شكستي و انعكاسي. 68

تئودوليت ها و سكستانت ها68

گنجينه صدف و حلزون هاي دريايي:74

حلزونهاي عنكبوتي. 75

حلزونهاي چيني مانند ( سيرائيده )75

حلزونهاي چين خورده75

موزه آثار طبيعي و حيات وحش ايران. 79

موزه آبگينه و سفالينه هاي ايران. 79

موزه جواهرات ملي. 80

موزه ملي ملك. 80

خدمات گردش و امانت كتاب.. 111

خدمات ميكرو فيلم و عكس نسخه هاي خطي. 113

خدمات اينترنت.. 113

كتابخانه مركزي آستان قدس و شعبات.. 115

كتاب هاي چاپي. 116

مجموعه نفايس.. 116

مجموعه قرآن ها116

كتاب هاي خطي. 117

نشريات.. 117

اسناد مكتوب.. 118

كارگاه طلا كاري صحن آزادي:123

سخن آخر:125

منابع و مأخذ126

 

 

مقدمه

مرحله اول :

هرگز روزي كه قرار شد از يك هنرمند و آثارش براي تهيه پروژه دانشجويي استمداد بطلبم به سراغ دلسوخته اي از بارگاه مطهر امام رضا (ع) رفتم.

فكر نمي كردم با پيرمردي آشنا شوم كه در اولين برخورد پدرانه اش با آن همه مشغوليات كاري اين باور را در ذهنم بيشتر جاي دهد كه هر كسي را به در اين خانه راه نيست. و ظاهراً امام رضا (ع) ما را هم طلبيد و تلفن هاي اوليه به آستان مقدسه و هماهنگي ها را انجام دادم با ضبط صوتي كوچك به حضورش رفتم آنچنان خاضعانه من را در اتاقش به حضور پذيرفت و به سؤالاتم پاسخ داد كه تا وقتي كارگاه و كارهايش را نشانم نداد و پيشنهاد فيلم برداري را مطرح نكرد باورم نشد كه مردي بزرگ است و دستي چيره دارد بر عالم هنر!

چون من عادت كرده بودم به ژست هاي ادعا مدارانه به ظاهر هنرمندان دور و برم كه حالا مي دانم هيچ در چنته ندارند

مرحله دوم:

از سازمان تبليغات حرم مطهر كتاب راهنماي جامع اماكن متبركه حرم امام رضا (ع) را گرفتم و از مؤسسه آفرينش هاي هنري آستان قدس رضوي سي دي هاي : باغ ملكوت ، نور و آينه ، ( آب و آبي، ستاره ، كاشي )، آستان عشق را تهيه كردم در منزل مطالعه نمودم و با استاد قراري گذاشتم و دوربين هم كرايه كردم

مرحله سوم:

دوربين به دست با قلم و دفتر راهي خانه دوست شدم. ساعت 8 صبح صحن جمهوري رو به روي ايوان طلا اتاق 21.

« السلام عليك يا علي بن موسي الرضا (ع)»

« السلام عليك ايها الصديق الشهيد»

پنجره فولاد است و التماس، ايوان طلا است و روح نياز، باران اندك باريده و بوي بهشت را با تمام وجود مي توان حس كرد.

در اتاق او هم مثل همه اتاق هاي صاحب خانه باز است ضربه اي به در وارد مي شوم سلام من را به گرمي پاسخ مي دهد مي گويد در اتاقش مانده تا بيايد.

اين لطف را بعد فهميدم چون سرزدن به همه كارگاه ها ( كاشي ، معرق ، طلا و …) و مديريت اين همه پرسنل، نشستن نمي طلبيد كه دائماً راه رفتن آن را مهيا مي كرد. از آقاي يعقوبي مي خواهد من را به چاي گرم دعوت كنند و چقدر در آن صبح سرد مائده امام رضا (ع) پيمانكار، جوش كار، مغني، كارگر ، مهندس و …. هر يك حرفي و حديثي دارند.

يكي براي مقرنس كاري سر در غري چك 2 ميليوني مي خواهد، ديگري براي سند مخارج جوش كاري معنا مي گير و چند كارگر روزمزد مغني حرف از رسيدن به نتيجه مطلوب بعد از همه كندن مي زنند و او با چشم باز و دقيق به همه مي رسد چرا كه از خزان اي اعتبار مي گيرد كه پاسخ اخروي سنگيني تري دارد.

شروع به صحبت مي كند.

بعد به كارگاههاي مختلف مي رويم همراه و همگام با او مي روم بعضي از جاها امكان فيلم برداري وجود نداشت خيلي دوست داشتم هر چه مي بينم ثبت كنم و ضبط كنم.

نمي دانم چرا با شما مي آيم ، مي دانم كه اين عنايت آقـايي است كه ما را بسيـار دوست

مي دارد . و به دل اين پيرمرد پر كار انداخته كه امروز كار ما را هم جزء فراوان كارهايش به حساب آورد.

از اين كارگاه به آن كارگاه، از اين صحن به آن صحن خجالت تنها چيزي است كه برايم مانده، نصيحتهاي پدرانه اش هم چاشني قدم زدن هاي حرم است كه قانع باشيد و صبور و هرگز بچه هايتان را به دروغ وادار نكنيد تا هميشه صادق باشند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

زندگي امام رضا ( ع ) :

امام آيت حق:

مسلمانان جهان در سال 148 ه. ق هديه اي بزرگ و الهي را دريافت نمودند و آن ميلاد هشتمين حجت خدا بود. نام مباركش علي، لقب مشهور آن حضرت رضا (ع) و كنيه معروف ايشان ابوالحسن است. پدر بزرگوارش ، امام موسي بن جعفر (ع)، هفتمين امام شيعيان و مادر آن حضرت بانوي پاكدامن و پرهيزكار به نام تكتم كه بعدها طاهره ناميده شد. همسر مكرمه حضرت رضا (ع) ام ولد و مادر امام جواد (ع) است.

جايگاه علمي امام:

حضرت رضا مانند اجداد بزرگوار خود از مقام علمي والايي برخوردار بود تا آنجا كه به وي لقب عالم آل محمد دادند.

عبد السلام بن صالح هروي ( ابوالصلت ) گفته است:

كسي را داناتر از علي بن موسي الرضا (ع) نديدم هيچ دانشمندي با آن روبرو نشد مگر اينكه وي نيز چنين شهادت مي داد. دوران پر شكوه امامت حضرت از سال 183 هـ . ق آغاز شد. در اين سال امام موسي كاظم (ع) در زندان هارون در بغداد به شهادت رسيد، مدت ده سال امامت حضرت رضا (ع) مصادف با زماني بود كه حكومت سياسي به دست هارون الرشيد اداره مي شد و شيوه حكمراني وي بر اساس اعمال زور بر مردم بود.

در آن روزها بيت حضرت در مدينه مرجع مردم و پناه مسلمانان و مركز تجمع دانشمندان، فقها و مجتهدان بود، به طور كلي دوره امامت 20 ساله امامت و رهبري حضرت به دو بخش تقسيم مي شود.

بخش اول: از آغاز امامت تا سفر به خراسان يعني از سال 183 تا سال 201 هـ . ق

بخش دوم : از نيمه سال 201 هـ . ق تا پايان عمر امام يعني آخر صفر سال 203 هـ . ق

وقوع قيامها و نهضت هاي سياسي و نظامي در خراسان عليه هارون الرشيد وي را بر آن داشت كه در سال 193 هـ . ق به منظور كشتن رافع بن ليث و مصادره علي بن عيسي بن ماهان رهسپار آن ديار شد. وي در حالي كه بيمار بود وقتي كه به گرگان رسيد بيماري اش شدت يافت و در توس درگذشت بدن او در يكي از تالارهاي باغ منسوب به حميد بن قحطبه در روستاي سناباد ( مهشد فعلي ) به خاك سپردند.

پس از مرگ هارون، جنگ قدرت بين مدعيان خلافت، امين و مأمون در گرفت، در اين مبارهخ امني دستگير و به هلاكت رسيد. اين پيروزي ظاهري حكومت پر فراز و نشيبي را براي مأمون ايجا كرد و واكنش ها و نتايج منفي عليهخ او و اهدافش به وجود آورد كه منجر به بوجود آمدن شرايط سياسي عصر امام ( ع) شد زيرا مخالفت شديد شيعيان و علويان با خاندان عباسي از يكسو و قيام هواداران امين در بغداد كه قتل او را جرمي سنگين مي دانستند از سوي ديگر، قيام ها و نهضتهاي گسترد اي را عليه حكومت عباسي و مأمون به وجود آورد.

مأمون پس از رويارويي با اوضاع ناآرام حكومت و احساس ناامني و نگراني شديد، دريافت كه اين خطر جدي نه تنها خلافت وي بلكه حكومت عباسيان را تهديد مي كند.

از طرفي موقعيت و شخصيت برجسته و ممتاز حضرت رضا (ع) و توجه و گرايش شديد مردم به آن حضرت نيز تهديدي ديگر براي براندازي حكومت عباسي بود و از اين رو درصدد برآمد كه فرياد انقلابيون را خاموش و اعتماد مردم بغداد را به خود جلب كند.

پس از مشورت با وزير خود فضل بن سهل، تصميم گرفت كه حضرت رضا (ع) كه نزد علويان و شيعيان از محبوبيت خاص برخوردار بود و در ايران پايگاه مردمي استواري داشت را از مدينه به خراسان دعوت كند ، تا با مطرح كردن مسئله ولايت عهدي از خطر جدي
پيش گيري كند

از اين رو دعوت نامه هاي متعددي براي ان حضرت فرستاد حضرت كه از واقعيت ها آگاهي داشت به شدت با اين دعوت مخالفت نمود تا اينكه با پافشاري مأمون و سرانجام با تهديد وي مواجه شد و سفر خراسانم را به گونه اي طي كرد كه معلوم شد سفري اجباري است.

پس از مطرح نمودن مسئله ولايت عهدي و خود داري حضرت از پذيرش، مأمون او را با اصرار و اجبار وادار به پذيرش شروط ولايت عهدي نمود، اما مواضع منفي امام (ع) در برابر ترفندهاي مأمون وي را آگاه كرد كه نيرنگش موفقيت آميز نيست، زيرا او مي خواست با تحميل ولايت عهدي به هدفهاي خاصي برسد كه مهم ترين آنها عبارت بود از:

1ـ دور نگه داشتن امام رضا (ع) از پيروان و شيعيان خود

2ـ كاستن وجه معنوي امام و متهم كردن او به دنيا پرستي و حب جاه و مقام

3ـ مراقبت دقيق از حضرت و زير نظر داشتن ايشان

4ـ مشروح و جلوه دادن خلافت خود

5ـ يافتن پايگاه مردمي و سرانجام فرو نشاندن نهضت ها و قيام ها

علل و انگيزه هاي پذيرش اجباري ولايت مهدي:

الف) امام احساس نكرد پذيرفتن ولايت عهدي ، تنها به قيمت جان او تمام شود، بلكه جان تمام شيعيان و علويان هم به خطر مي افتد.

اگر در آن شرايط براي امام رضا (ع) جايز بود جان خود را به خطر اندازد، اما علويان و شيعيان چنين روا نمي دانست چنانچه امام با رد مقام ولايت عهدي، خود و پيروانش را به نابودي مي كشاند كفر و انحاد همه جا را فرا گرفت و در نتيجه مأمون به اهداف شوم خود دست مي يافت

ب )امام دريافت پذيرش ولايت عهدي، يك اعتراف ضمني از طرف عباسيان كه علويان هم در اين حكومت سهم شايسته اي دارند.

ج) انگيزه ديگر اينكه عموم مردم تلاش اهل بيت را بر خلاف شايعات. در صحنه سياست ببينند و گمان نكنند كه آنها عالماني هستند كه فقط در گوشه اي به عبادت مي نشينند و در امور سياسي دخالت نمي كنند

د) ديگر اينكه امام فرمود: همان انگيزه اي كه جدم امير المؤمنين عليه السلام داشت را وادار به شركت در شوراهاي شش نفره نمود ، مرا نيز به پذيرش ولايت عهدي واداشت .

در پذيرش شروط ولايت عهدي، امام به خوبي به توطئه ها و هدفهاي پنهان اشكار مأمون آگاهي داشت . گفتار و رفتار حضرت حكايت از اجبار و عدم رضايت او در اين پذيرش نمادين مي كرد و به همين جهت ولايت عهدي را با شرايط خاص زير پذيرا شد :

1ـ به امر قضاوت و داوري نپردازد.

2- هيچ رسم و سنتي را جابه جا و نقض نكند.

بدهي است، اين شرايط خط بطلان بر اهداف مأمون كشيد و اين امر موجب شد تا حكومت نتواند كارها را به نام امام پيش برد و امور را به صورت شرعي و ديني جلوه دهد.

از طرف ديگر چون موضع امام (ع) عدم اعتراف به قانوني بودن نظام حكومتي او بود، به همين دليل و با چنين شرايطي ديگر مامون قادر به اجراي نقشه هايش به نام امام (ع) نبود. پس از اينكه مأمون به عظمت معنوي امام در جامعه پي برد و از طرفي با اعتراض عباسيان بغداد در مورد واگذاري ولايت عهدي به حضرت مواجه گرديد، تصميم گرفت امام (ع) را از سر راه خود بردارد.

مأمون براي شكستن شخي علمي حضرت، اقدام به تشكيل مجالس مناظره و مباحثه با دانشمندان اديان مختلف نمود كه با حضرت رضا (ع) به مناظره و مباحثه بنشينند ، شايد از اين رهگذر بتوانند در مباحثات علمي كه بين آنها به وجود مي آيد شكستي براي حضرت ايجاد كند و از محبوبيت ان وجود مقدس در بين مردم بكاهد.

سرانجام توفيق نيافت و داشنمندان برجسته تمام اديان و مذاهب از مراكز علمي جهان با امام (ع) به بحث و گفتگو نشسته و همه عالمان مذاهب و صاحب افكار و آراي مختلف به بزرگواري و احاطه علمي آن حضرت اقرار و اعتراف نمودند و با زبان خودشان جواب داده و همه را محكوم و مجاب نموده اند.

پاسخ امام (ع) به مسائل علمي و فلسف ي با بياني رسا و منطقي قوي در حضور مأمون، چنان موجب شگفتي وي شد كه لب به سخن گشود. گفت:

يا ابا الحسن! در روي زمين كسي جز شما نيست كه اينگونه سخن نيكو بگويد.

پيروزيهاي حضرت در مباحثات ، مأمون را نا اميد كرد. وي خود را در تحقق اهدافش شكست خورده و ناكام ديد، در حالي كه روز به روز بر عظمت امام رضا (ع) افزوده مي شد و حقانيت فرزند پيامبر (ص) روشنتر مي گرديد، سرانجام بعد از گذشت دو سال از ورود امام به خطه خراسان، مأمون در روز جمه آخر صفر سال 203 هـ . ق اقدام به جنايتي هولناك نمود و آن امام همام را كه حدود پنجاه و پنج سال از عمر پر بركتش سپري شده بود در توس به وسيله انگور زهر آلود مسموم كرد و به شهادت رساند، آنگاه از باب عوام فريبي، خود را عزا دار نشان داد تا پيكر مطهر امام (ع) را در سراي حاكم عباسي ( بقعه هاروني‌) به خاك بسپارند .

پس از شهادت امام رضا (ع) و دفن در بقعه هاروني ( حرم فعلي) بنا به پيشگويي آن حضرت خراسان، مطاف فرشتگان الهي و قبله نياز و زيارتگاه شيعيان جهان شد و تا انقراض عالم چنين خواهد بود.

مشهد الرضا :

مشهد واژه اي عربي است و در كتابهاي لغت در معاني، محل ديدار، زيارتگاه ، جاي ديدني و مانند آن به كار رفته است اما در ميان عموم مردم به معني محل شهادت شناخته مي شود. اين نام از ان روي بر اين شهر نهاده شد كه مأمون حضرت رضا (ع) را در سال 203 هـ ق در اين محل به وسيله سم به شهادت رسنده و شهرت مشهد نيز در طول تاريخ مرهون وجود مرقد منور آن امام مي باشد.

اين شهر كه آخرين محل زندگي پر فراز و نشيب هشتمين امام شيعيان مي باشد، تا پيش از به خاك سپاري پيكر ايشان دهكده اي مصفا و خوش آب و هوا بود كه سناباد ناميده مي شود و حدود 24كيلومتر با شهر توس مركز ايالت خراسان فاصله داشت.

حميد بن قحطبه طايي كه از سوي منصور و مهدي عباسي به امارات خراسان منصوب شده بود در اين دهكده بنايي با شكوه و باغي سرسبز ايجاد كرد تا جايي براي نزول و اقامت و استراحت حاكمان و خلفاي بني عباس كه از بغداد به خراسان سفر مي كردند باشد.

خاك سپاري پيكر مطهر امام در سال 203 هـ . ق در مشهد باعث شد كه اين دهكده به سرعت گسترش يابد و روستاي سناباد به صورت شهري بزرگ درآيد بعدها مشهدالرضا ناميده شود.

از آن زمان هسته اصلي شهر ( شهر كنوني) شكل گرفت، اكنون شهر با مساحت حدود 27478 كيلومتر وسعت در شمال شرقي استان خراسان رضوي قرار دارد.

جمعيت اين شهر به علت موقعيت ممتاز زيارتي ، سياحتي، تجاري و كشاورزي و مهاجر پذيري در حال تغيير و تزايد است، جمعيت ساكن ( ثابت ) در مشهد و حومه بيش از 2 ميليون و سيصد هزار نفر و تعداد جهانگردان، مسافران و زائران به حدود پانزده ميليون نفر در سال مي رسد.

تاريخچه ي معماري داخلي و خارجي حرم مطهر

وضعيت حرم مطهر در سال هاي آغازين

روضه منوره كه پيكر مقدس حضرت رضا (ع) در آن مدفون است زير گنبدي زرين و با شكوه قرار دارد هسته مركزي بناهاي آستان قدس رضوي به شمار مي آيد. در سالهاي آغازين به خاك سپاري پيكر پاك امام رضا (ع) حرم مطهر به صورت بناي ساده، با مصالح ويژه آن دوران بنا شده بود، چنانچه بقعه مطهر تنها يك در ورودي ساده در پيش روي مبارك داشت و داراي تزئيناتي مختصر به سبك آن زمان بود.

صفه هاي اضلاع حرم به جز صفه پيش رو، به سوي خارج از بنا بسته بود . بر فراز بقعه تنها قبه اي وجود داشت، در آن سالهاي دور زمينهاي اطراف حرم همه خالي از سكنه بود و نوغان كه يكي از دو قصبه معروف و معتبر توس بود، تنها آبادي مسكوني منطقه محسوب مي شد.

نظارت دقيق حكام جور بر حركات و سكنات شيعيان، منع انها از توجه به مرقد امام و درك فيض زيارت، موجب شد كه سالهاي سپري شود و بناي در خور و شايسته مضجع شريف حضرتش احداث نگردد

سرانجام سالهاي سخت و سنگين به كندي سپري شد، عنايات خداي تعالي نسبت به روضه رضوي موجب شد كه در آن روزهاي اوليه و جو خاص آن زمان، حرم از هر گونه آسيبي محفوظ بماند تا آنجا كه باب رأفت خاصه حضرت به صورت بروز كرامات پي در پي و معجزات ، گره از كار دردمندان و نياز آوران گشود، كثرت و تداوم كرامات امام موجب شد كه توجه و اقبال مردم و حاكمان آن زمان به ويژه بيشتر اهالي خراسان و مناطق ديگر فزوني گيرد و ارادتمندان به بقيه و بارگاه رضوي زيارت پر فيض مرقد منورش را بر خود فرض دانسته اقدام به ساخت و مرمت و تزئين و تذهيب و حفظ . نگهداري آن بناي مقدس نمايند.

در طول قرنهاي مختلف رجال كشورهاي اسلامي، حكام و امراي خراسان ، مردان با اخلاص و علاقمند به مقام ولايت و امامت با صرف مبالغي در تجديد عظمت آن كوشيده اند ضمن تزئين آن ، با ايجاد بناها و به جاي گذاشتن آثاري اين مكان شريف را مملو از جلوه هاي كهن هنري دوران گذشته نموده، نفايس تاريخي و شاهكارهاي هنري شان را مخلصانه به اين جايگاه رفيع عرضه دارند.

سامانيان :

به روايت تاريخ، بوبكر شهمرد از پيشكاران نوح بن منصور ساماني، شهادت گاه علي بن موسي الرضا (ع) امام هشتم (ع) شيعيان را آباد كرد. به گفته ابن بابويه ، محمد بن عبدالرزاق طوسي و امير حمويه از امراي عهد ساماني در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام رضا (ع) كمال ارادت و توجه را داشتند و تزئيناتي در دم به وجود آوردند.

ديالمه :

در اوايل قرن چهارم هـ . ق به دستور عضدالدوله ديلمي مرقد منور امام رضا (ع) به سبك آن زمان تعمير و تزئين شد.

غزنويان:

يمين الدوله، سلطان محمود غزنوي، عمارت مشهد توس را كه مرقد علي بن موسي الرضا (ع) و رشيد در آن است، پس از تخريبي كه پدرش سبكتكين غزنوي در قبه به وجود آورد از نو ساخت و بناي زيبا بر آن بنا نهاد. علاوه بر اين ابوالحسن عراقي معروف به دبير در اوايل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوي اقدام به ساختن مسجد بالا سر در كنار حرم اقدام نمود.

سلجوقيان :

امير عماد الدوله در دوره سلجوقي در اوايل قرن ششم هـ . ق حرم مطهر را مرمت نمود، شرف الدين ابوطاهر قمي وزير سلطان سنجر نيز گنبد را بر فراز بقعه بنا نهادند و تركان زمرد سلجوقي نيز ازراه حرم را با كاشي هاي نفيس سنجري با تاريخ اثني عشر و خمس مائه ( 512) آراسته نمود.

خوارزمشاهيان :

در اوايل قرن هفتم هـ . ق بار ديگر ازراه حرم با كاشي هاي ممتاز، معروف به كاشي سنجري تزئين يافت و اكنون اين كاشي ها با تاريخ اثني عشر و ست مائه ( 612) . اين كاشي ها در حرم موجود است، علاوه بر اين اطراف در پيش روي مبارك در ضلع شمالي رواق دارالحفاظ، كتيبه اي از كاشي چيني ممتاز ، مربوط به عهد خوارزمشاهيان تزئين يافته است، در اين كتيبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (ع) تا حضرت امير المؤمنين مكتوب مي باشد.

تيموريان :

از آثار مهم اين دوره، بناي با شكوه مسجد گوهرشاد و در جنوب حرم، دو رواق تاريخ دارالحفاظ و دارالسياده است. مدرسه پريزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالا سر كه متصل به ضلع غربي دارالسياده بوده و اكنون جزء رواق دارالولايه درآمده نيز به همين دوره مربوط مي شود. اين بناها مربوط به دوران حكومت شاهرخ بن امير تيمور گرگاني است.

از آثار ديگر اين عهد ضلع جنوبي صحن انقلاب مي باشد كه به همت امير عليشير نوايي وزير سلطان حسين بايقرا امير تيموري بين سالهاي 885 ـ 875 هـ . ق ساخته شد.

عهد صفويه :

در دوره صفويه نيز اقداماتي در حوزه حرم انجام شده است. از جمله شاه طهماسب صفوي در سال 932 هـ . ق براي اولين بار گنبد را به طلا آرسته كرد و اقدام به تهيه اولين ضريح مرقد منور به سال 957 هـ . ق نمود . علاوه بر اين، ايوان امير عليشير و گلدسته كنار گنبد را نيز طلا كاري نمود.

در زمان شاه عباس صحن انقلاب وسعت يافت و اضلاع شرقي و شمالي و غربي آن با ايوانها و حجره ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمير و كاشي كاري آن نمود.

در سال 997 هـ . ق كه عبدالمومن خان ازبك اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوي و طاقهاي گنبد منور نمود شاه عباس اول در سفري كه به مشهد آمد مجدداً گنبد را طلا كاري كرد. اين كار در سال 1016 هـ . ق پايان يافت.

جريان آمدن شاه عباس و طلا كاري گنبد به خط ثلث و خطاطي علي رضا عباسي در كتيبه كمربندي گنبد مكتوب است. علاوه بر آن شاه سليمان صفوي به تعمير رواق دارالسياده و طلا كاري مجدد گنبد كه در اثر زلزله سال 1084 هـ . ق آسيب ديده و فرو ريخته بود اقدام نمود. طلا كاري مجدد گنبد در عهد شاه سليمان بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمد رضا امامي كتيبه شده است. رواق هاي توحيد خانه، گنبد الله ورديخان و گنبد حاتم خاني از آثار صفويه است.

دوره افشاريه:

بناي گلدسته ضلع شمالي صحن عتيق ( صحن انقلاب) طلا كاري مجدد ايوان امير عليشير و گلدسته بالاي آن، سنگاب سقاخانه اسماعيل طلايي، مربوط به اين دوره است.

دوره قاجاريه:

بناي صحن آزادي مربوط به دوره قاجاريه است و در اين عهد ايوان غربي آن به طلا آراسته شد و به ايوان ناصري معروف گرديد و در همين دوران كاشي كاري و تزئينات صحن آزادي انجام شد.

علاوه بر اين، به سال 1257 هـ . ق قائم مقام نوري، اقدام به آيينه كاري روضه منوره نمود و در همين دوره بود كه رواق هاي توحيد خانه، دارالحفاظ و دارالسياده آيينه كاري شد.

پس از پيروزي انقلاب اسلامي:

افزايش تصاعدي زائران و عدم گنجايش فضاهاي باز و سرپوشيده حوزه حرم و رواقهاي موجود، عدم سهولت زيارت و آمد و رفت انبوه زائران باعث شد كه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعي، فرهنگي، زيارتي، خدماتي ، بهترين و آرام ترين فضاهاي لازم براي زيارت و نيايش زائران گرامي حضرت فراهم گردد.

با عنايت توليت آستان قدس رضوي، روند احداث فضاهاي زيارتي، فرهنگي، خدماتي به سرعت افزايش يافته است، به گونه اي كه طي سالهاي اخير، حجم عمليات اجرايي بالغ بر پنج برابر بناهاي قبل از پيروزي انقلاب اسلامي مي باشد. زير بناهاي اماكن در طول 12 قرن حدود 12 هكتار بوده و در صورتي كه از پيروزي انقلاب اسلامي تاكنون به 60 هكتار رسيده است.

آستان قدس رضوي ضمن توسعه بناهاي گذشته اقدام به احداث بناهاي سرپوشيده و فضاهاي باز نموده است. از ابتدا ( آغاز پيدايش حرم) تاكنون 25 بناي سرپوشيده به نام رواق، 9 فضاي باز به نام صحن و 6 مدخل ورودي به نام بست در اطراف مضجع شريف رضوي ساخته شده است.

اهم فعاليتهاي انجام شده در جهت احداث و توسعه حرم پس از پيروزي انقلاب

فضاهاي عبادتي و زيارتي:

1ـ توسعه روضه منوره در سه طرف

2ـ تعويض ضريح قديم و نصب ضريح جديد

3ـ تعويض سنگ قبر صندوقچه اي درون حرم، نصب سنگ جديد و تعويض سنگهاي كف روضه منوره

4ـ احداث رواق دارالولايه در غرب و شمال غربي حرم با زير بناي 1965متر مربع

5ـ احداث رواق دارالهدايه در جنوب غربي حرم با زير بناي 536 متر مربع

6ـ احداث رواق دار الرحمه در جنوب غربي روضه منوره با زير بناي 831 متر مربع

7ـ احداث رواق دارالحكمه در حد فاصل بين صحن انقلاب و صحن آزادي و بست شيخ حر عاملي با زير بناي 734 متر مربع

8ـ احداث رواق دارالحجر در بخش تحتاني صحن انقلاب با زير بناي 6799 متر مربع

9ـ احداث رواق دارالاجابه در بخش تحتاني رواق دارالولايه با زير بناي 1965 متر مربع

10ـ احداث رواق امام خميني (ره ) كه در دو طبقه طراحي شده است، اين رواق زير بناي 19680 متر مربع را در بر گرفته است.

11ـ احداث رواق دارالكرمه در ضلع شمال شرقي روضه منوره و در جنوب شرقي صحن انقلاب با 1830 متر مربع زير بنا و در زميني به مساحت 488متر مربع

12ـ احداث صحن جمهوري بدون احتساب زير زمين با مساحت 111924 متر مربع و زير بناي 19065 متر مربع

13ـ احداث صحن قدس، در جنوب روضه منوره و جنب مسجد گوهرشاد با مساحت 4421 متر مربع و زير بناي 6969 متر مربع

14ـ احداث صحن جامع رضوي در ضلع جنوبي اماكن متبركه با مساحت 71364 متر مربع و 117584 متر مربع زير بناي شامل ( عرفات، فضاي باز، نيم طبقات، سر در غربي و سر در شرقي صحن جامع رضوي).

15ـ احداث صحن غدير، صحن جانبي ضلع غربي صحن جامع، كه با مساحت 14414 متر مربع ساخته شده .

16ـ احداث صحن كوثر، صحن جانبي ضلع شرقي صحن جامع كه داراي مساحت 15226 متر مربع مي باشد

17ـ احداث صحن هدايت كه در ضلع شرقي اماكن متبركه واقع شده و 17980 متر مربع زير بنا دارد.

18ـ مرمت و بازسازي مقبره شيخ حر عاملي

19ـ پروژه مقبره شيخ طبرسي در ضلع شمالي حرم كنار باغ رضوان با مساحت 240 متر مربع و زير بناي 252 متر مربع .

20ـ بازسازي و توسعه مقبره پير پالان دوز با 2403 متر مربع مساحت و زير بناي آرامگاه 630 متر مربع

فضاهاي فرهنگي:

1ـ احداث دانشگاه علوم اسلامي رضوي با مساحت 9413 متر مربع و زير بناي 22000 متر مربع

2ـ احداث كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي در شمال غربي حرم با زير بناي 28000 متر مربع در سه طبقه در زميني به مساحت 10069 متر مربع

3ـ احداث كتابخانه مسجد گوهر شاد در جنوب غربي روضه منوره با زير بناي 1196 متر مربع در زميني به مساحت 997 متر مربع

4ـ احداث موزه قرآن ( گنجينه قرآن و نفايس ) با مساحت 1687 متر مربع و زير بناي 4507 متر مربع

5ـ توسعه موزه مركزي و احداث موزه هاي تمبر و اسكناس ، ساعت، صرف، سلاح و….. به مساحت 1382 متر مربع و زير بناي 5462 متر مربع

6ـ احداث موزه فرش به مساحت 2331 متر مربع و زير بناي 6600 متر مربع

 

 

شامل ورد 87 ص