كليات هنر طراحي تذهيب و تشعير 2

گونه هاي تذهيب 5

تعابير و عناصر بصري طراحي سنتي 7

تعبيرات اسليمي 8

اسليمي ساده 12

اسليمي تخمك دار 12

اسليمي توپر 12

اسليمي ماري 12

اسليمي طوماري 12

اسليمي پيچكي 13

اسليمي تشعيري 14

اسليمي دو ترمه 14

اسليمي سه تايي 14

اسليمي چهار تايي 15

قواعد فرمي 22

كليات هنر طراحي تذهيب و تشعير :

در بين كليه هنرمندان و مصوراني كه در زمينه تذهيب و تشعير صحف و نسخ قديمي مشغول به كار بوده اند زبده ترين مخلص ترينشان عموما آناني هستند كه در تمام عمر يكسر دل در گرو عشق آسماني خويش به معبود و تلاش در زينت بخشيدن و مجلد نمودن كلام الهي ( قرآن مجيد ) سپرده اند حتي در اين زمينه نيز ذوق سليم هنر ايراني مخمور سبك و شيوه اي خاص نگرديده و در ميان مذهبان و مصوران آثار قرآني نيز غالبا هنرمنداني با مكاتب مختلف كار كرده اند كه هر يك در عين زيبايي جلال هماهنگي در كار نقش هنرمندانه و خلافانه صاحب امضاء خويش را نيز به خوبي در آن گنجانده اند .

طراحي سنتي و نقش اندازي كلام خدا كه نيز به هنري عارفانه و فلسفي داشت تا شيوه اي و لطافت معنايي سخن الهي به وسيله تجسم خلاق و هوشيارانه اي از زيبايي شناسي بصري قدرت دوام و مقبوليت ويژه مي يافت .

تذهيب براي نسخ قرآني و مقدسي و تذهيب و تشعير براي اوراق و صحف داستاني و روايي يا نسخ خطي شعري و … از جمله هنرهاي چندگانه تصويري ايراني هستند كه داراي قدمتي تقريبا مماس با بداعت اسلام در ايران باشد در اين شيوه هنرمند ملزم به رعايت يك سري از اصول و مباني خاص زبان تصويري است كه غالب تعابير نقش ها انگاره ها و موتيف هاي متنوع اسليمي و خنايي جان يافته و جان گرفته اند . به طور كلي زير ساخت يا مادر تمامي نقوش سنتي و دكوراتيو را گل ها و گياهاني تشكيل مي دهند كه بجز در موارد خاص كه يك يا چند گل در مناطق مختلف جهان رايج مي شود در ساير موارد هر فرهنگي از زير ساخت هاي مختص منطقه جغرافيايي خويش بهره مي برد در ايران نيز به مقتضاي تنوع پراكندگي خاص گياهي ( بيشتر از پنج هزار )نوع گل و برگ و بوته هاي گياهي به اضافه چند نوع فرم و فيگور حيواني و انساني وجود دارد كه در خدمت و به عنوان ابزار بصري در اختيار هنرمندان ايراني قرار دارد هر يك از اين موتيف ها به نوبه خود داراي معنا و مفهومي خاص هستند كه هم فلسفه وجودي خودشان را و هم فلسفه ارتباطي بصري شان را در زمينه ها و بسترهاي مختلف دارا مي باشند .

نقوش لغزان و نرم و نازك نقوش پركار و گردش گر نقوش محكم و پرقدرت و طيف وسيعي از حالات و ويژگي هاي حسي و ادراكي بصري كه در نقوش وجود دارد در قالب تركيب (كمپوزيسيون ) هاي به شدت هامونيك و زيبا جان مي گيرند و هر يك نيز به مقتضاي معنا و مفهوم زمينه اثر رنگ و جلايي خاص مي يابند به طور مثال د ر نسخ قرآني بر جا مانده از دوره هاي اسلامي ايران به خوبي مي توان مشاهد نمود كه هر جا سخن خشم و غضب الهي در ميان باشد رنگ ها تند و آتشين (سوزان ) در قالب موتيف هايي خاص پياده مي شوند و در مقابل هر جا رحمت و عطوفت الهي وعده شده باشد صفحات مملو از نقوش و طرح هاي ملايم و رويايي مي شوند كه هر يك با رنگ هاي ملايم و آرام بخش رنگين شده اند .

بعد از اينكه هنرمندان ممالك اسلامي و به ويژه مصوران و نقاشان ايراني از سردرگمي هاي ناشي از منع و ممانعت هاي به ظاهر شرعي و عرفي به وجود آمده براي نقاشي را در اوايل قرن دوم ميلادي پشت سر مي گذاشتند آهسته آهسته با تزئينات مختصري كه در اعراب كلامات بر بالا و سرفصل و در حواشي جانبي صفحات اجرا نمودند ردپايي ضعيف اما بشدت تاثير گذار از خود بر جاي گذارند كه همين رد پا بعدها سبب ساز رشد و نضج گونه هاي جديد و بديعي از هنر تصوير گري دكوراتيو گرددي و با گذشت زمان و در طي جريان پيشرفت تام تذهيب و تشعير اسليمي و ختايي را بر خود گرفت .

اين كار همان طور كه گفته شد در ابتدا به شكلي بسيار ساده و با استفاده از تقسيمات هندسي به وجود مي آمد اشكال بطريق متداخل در يكديگر ادغام مي گرديد و با قرار گرفتن يك فرم ساده هندسي بر روي يك فرم ديگر چندين و چند نقش فرعي به وجود مي آمد در كنار اين نقوش خطوط اوليه اي كه ما در نقوش اسليمي ناميده مي شدند در آغاز به شكلي بسيار ساده مارپيچ وار به درون يكديگر پيچيده و در نقوش هنري در مي غلتيدند البته اين جنبش به كندي و به مرور از قرون اول و دوم هـ ق شروع شده بود و در اواخر قرن دوم و اوايل قرن سوم هـ ق پيشرفت و تكامل نقوش سرعت و حدت بيشتري به خود گرفت .

به مرور با رسوخ نقوش و تعابير سنتي در قسمت هاي مختلف صحف و نسخ خطي و با تحولاتي كه در زمينه خطوط اسلامي و ايراني به وجود مي آمد و همچنين به دليل استفاده از رنگ هاي شاداب تر و همين طور استفاده از طلا كاري آرايه و تذهيب پيشرفت سريع تري به خود مي گرفت و بدين طريق كار به جايي رسيد كه علاوه بر بالا و پايين و اطراف صفحه گاه درلا به لاي كلامات و از آن مهم تر بعضا خود كلمات نيز از حالت ساده و هنري خارج مي شده و تزئينات نقش عمده و اساسي را در تكميل اين قبيل آثار بر عهده مي گرفت . استفاده از قطعات متنوع اسليمي و ختايي شمسه نيم شمسه ترنج سرترنج و لچكي به مرور باب مي گرديد و در فواصل كلمات ( آيات ) اين نقوش و طرح ها خود نمايي و جلوه مي نمودند .

سپس در طي يك دوران نسبتا طولاني كه تا قرون هفتم و هشتم هـ ق مي انجامد جريان تكميل و تعالي نقوش طراحي سنتي ايراني اگر چه به كندي اما با جديت و پشتكار و علاقه عارفانه هنرمندان دنبال مي شود و در اين زمان جلوه گاه هاي تازه تر وبديع تر ي از هنر تذهيب و تشعير با حضور فرم هاي مجرد انساني و مينياتور شكل مي گيرد در اين دوره ديگر تذهيب به عنوان هنري كامل ومستقل اعلام موجوديت نموده و توانسته بعد از قرن هاي متمادي خود را از قير فرم و بستر خلاص كند و سبك ها و مكاتب طراحي سنتي متعددي به وجود مي آورد كه هر يك با استفاده از تعبير هاي و موتيف هاي خاص افتاده و كامل شده است تذهيب هم به عنوان هنري مستقل و پويا مطرح مي شود و هم چونان گذشته در خدمت غنا و بيان قوي آثار واشيا دستي سطوح مختلف بنايي قرار مي گيرد و قالب هاي بصري همچون تخته شمسه ترنج نيم ترنج سر ترنج لوحه و سر لوحه حاشيه و غيره مي باشد قابليت هاي بصري خود را بر روي آثار مختلف به نمايش و امتحان مي گذارند از اين بين تذهيب نسخ قراني برجسته ترين و شگفت ترين گونه هاي هنر خلاقه طراحي سنتي ايراني را به خود اختصاص مي دهند .

گونه هاي تذهيب:

هنر تزئين تشعير ترصيح ترقيح تذهيب و ترسي و مطلا نمودن اوراق سطوح و صفحات كتابي و مجرد را كه هر يك به تنهايي يابه همراه هم كار آرايش و مصور نمودن را انجام داده باشند در زمره هنر طراحي سنتي ( بخش از آن ) قرار مي گيرند معمولا در آن با استفاده از مواد و مصالح خاص و از طريق بكارگيري عناصر و ابزارهاي بصري محل ارتباط تصويري انجام مي پذيرد تقريبا همراه و همسنگ با رشد و گسترش شيوه هاي خطاطي كتاب نسخ قرآني و ساير نسخه ها هنر تذهيب صفحات نيز به وجود مد و هم پاي آن نيز به رشد و اعتلاي خود ادامه داد .
و دوره هاي اسلامي با ارجحيت زيادي كه هنر و فن كتابسازي تجليد و صفحه آرايي پيدا نموده بود تذهيب نيز توانست از اهميت و اعتبار ويژه اي در هنر ها و در نزد هنر دوستان پيدا نمايد روي جلد داخل جلد عطف و عطف بند سر لوحه ، اوراق و مداخلي كه خواننده را به سوي متن و زمينه كتاب راهنمايي مي نمود منصه هنر نمايي طراحي سنتي قرار گرفت تذهيب از ويژگي همزمان بهره مي برد كه شامل
1- استفاده از نقوش هندسي ، اسليمي ، و ختايي 2- استفاده از طلا و 3- استفاده از مواد و مصالح ساخت كاغذ رنگين كردن كاغذ و ملون كردن كاغذ مي شد .
در اين هنر كه از ابتدا براي تزئين صفحات و همچنين مشخص مزين و مجزا نمودن سطر ها قسمت هاي مختلف آيات و سوره ها بكار گرفته شده بود كم كم پيوند عميقي با خوشنويسي و كتابت حروف مختلف همچون كوفي ، رفاع ، رقعه ، تعليق ، نستعليق ، …. پيدا نمود .

به مرور زمان نقوش حيواني و انساني و تكنيكهاي مينياتوري نيز به كمك تذهيب آمده و به عبارت ديگر طراح سنتي كتابي و تزئين حواشي تابلوهاي نقاشي و مينياتور به نوعي هنر بسيار ظريف و دقيق بدل ميشد كه در آن از طريق تكرار و گردش خطوط و موتيف ها و با استفاده از ابزار قرينه سازي اين روش طراحي راه تكامل مي گرفت .
به هر ترتيب با رشد و توسعه هنر مذهب كاري و استفاده هاي روز افزون اين شيوه از طراحي سنتي توانست در ادوار تاريخي مختلف شيوه ها و مكاتب هنري خاصي را پديد آورد .

در قرون اوليه اسلامي مكاتبي همچون اموي و عباسي ، سلجوقي ، مغولي و تيموري صفوي ، افشاري و زندي ، قاجار و تذهيب معاصر كه در واقع باز نمود و تجلي صوفي از مكاتب اعصار گذشته بود كه به شكلي تلفيقي و تركيب شده اجرا مي گرديد تماما از مكاتب اين شيوه طراحي بودند در حقيقت شايد به نوعي نتوان براي تذهيب نيز همچون مكاتب نقاشي ايراني (مينياتور ) مكتب هنري قائل شد بكله مي شود آن را به مقتضاي تغييرات حاصل از مكاتب جديد مينياتوري به گونه اي به يك ترتيب سندي تاريخي تقسيم بندي نمود چون همانگونه كه پيداست تذهيب و تشعير صحف درطي ادوار اسلامي تابعي از پيشرفت ها و تغييرات حاصل در مكاتب نقاشي بود .

به هر حال حتي اگر قايل به اين تقسيم بندي و گونه گونه بودن هنر تذهيب در قالب سبكهاي متفاوت نباشيم اين نكته كاملا محرز است كه استفاده از تكنيك هاي مختلف اجرا به همراه زمينه ها يا مواد و ابزارهاي ساخت اين شيوه طراحي سنتي را در گونه هاي مختلف جاي ميدهد به طورمثال استفاده از كاغذ يا چرم يا استفاده از رنگ روغني يا رنگ جسمي و روحي و همچنين استفاده همزمان از تعابير و موتيف هاي مختلفي كه هر يك معمولا در انحصار شيوه اي خاص بودند تماما زمينه هاي اين تفاوت و گونه گوني را مهيا مي سازد .

همچنين در برخي از تذهيب ها از ترنج و سر ترنج و تاج و لچك استفاده مي شد و در برخي تنها به يك چند شمسه اكتفا مي شد و در تعدادي نيز تركيب متنوعي از ابزارها و تعابير بصري از كمند و افشان گري و جدول كشي گرفته تا گل كاري سر فصل بندي معرق و مرصع كاري و تحرير و يا گل و بوته حاشيه و گرفت و گير و … غيره بكار گرفته مي شد .

تعابير و عناصر بصري طراحي سنتي :

از بين گونه هاي متنوع و متعدد طراحي سنتي كه هر يك داراي ساختار پيچيده و اختصاصي در ارتباط با عامل پيام رسان بصري مي باشند ما تذهيب و تشعير را به دليل
1- دارا بودن بيشترين خلوص معنايي و ظاهري از تعريف سنتي 2- قديم بودن 3- پويا بودن و 4- قابليت هاي منحصر به فرد زيبايي شناسانه هنري ايراني ( اسلامي) انتخاب نموديم .

تذهيب به دليل تجرد و انتزاع خالص خطي و نقطه اي جزو دسته هاي بسيار غني و خلاقانه هنرهاي تصويري به شمار مي رود كه ابزارهاي و تعابير بسيار

شامل ورد 28 ص