مقدمه 10

1 ـ 1 ـ اوقات فراغت 13

نظريات مرتبط با فراغت 14

اهداف گذران فراغت 15

ويژگيهاي فعاليتهاي فراغتي 17

كار دلخواه و آزاد در وقت آزاد 18

فراغت و تفريح در دين 20

ابعاد اقتصادي گذران فراغت 21

تأثيرات عدم برنامه ريزي فراغت 22

تقسيم بندي وقت آزاد 23

نيازهاي امروزي به فعاليتهاي فراغتي 24

تأثير اوقات فراغت در معماري 27

جهاني شدن برنامه ريزي گذران فراغت 28

سابقه برنامه ريزي فراغت در ايران 29

بخشهاي موثر در برنامه ريزي فراغت 30

تمهيدات كالبدي و راهكارهاي عملي تفريح 31

فضاهاي فراغتي تهران 32

مقدمه 32

سير تحول كاربري گذاران اوقات فراغت در تهران 33

حكومت صفويه و قاجاريه 34

حكومت پهلوي اول 35

حكومت پهلوي دوم ( 25 ـ 1320 ش ) 35

حكومت پهلوي دوم ( 45 ـ 1325 ش ) 36

حكومت پهلوي دوم ( 57 ـ 1345 ش ) 36

حكومت جمهوري اسلامي ( بعد از بهمن 1357 ) 37

تبيين نياز ـ شرايط خاص تهران 38

1 ـ جمعيت شهري 39

2 ـ تركيب سني جمعيت 39

3 ـ نظام تعطيلات و مرخصي 41

فرصتهاي گذران اوقات فراغت در تهران 42

طبقه بندي فعاليتهاي گذران اوقات فراغت در تهران 44

ويژگيهاي عرضه تسهيلات گذران اوقات فراغت در محيط بيرون شهر تهران 44

ويژگيهاي عرضه تسهيلات گذران اوقات فراغت در درون شهر تهران 45

تحليل و جمع بندي 48

1 ـ 2 ـ فضاهاي جمعي 50

مقدمه 50

1 ـ 2 ـ 1 ـ تمدن و جامعه 50

1 ـ 2 ـ 2 ـ تمدن و شهر 51

1 ـ 2 ـ 3 ـ شهر و حيات مدني 52

1 ـ 2 ـ 4 ـ فضاي جمعي 52

1 ـ 2 ـ 5 ـ فضاي شهري 54

كاركردهاي فضاهاي شهري 57

اهميت پياده روي 59

مسافت فضاي شهري 60

1 ـ 3 ـ انسان و طبيعت 62

1 ـ 3 ـ 1 ـ انسان و طبيعت در تمدن ايران 63

1 ـ 4 ـ باغ ايراني 65

1 ـ باغهاي مسطح و كم شيب 66

2 ـ باغهاي شيبدار و صفه بندي شده 66

3 ـ باغهاي احداثي در زمينهاي عارضه دار 66

1 ـ 4 ـ 3 ـ اصول طراحي باغ ايران 67

الف ) سلسله مراتب 67

ب ) تقارن 68

ج ) مركزيت 68

د ) ريتم 69

هـ ) استقلال و تشخيص فضاها 69

و ) تنوع در وحدت ، وحدت در تنوع 69

ز ) طبيعت گرايي و بهره گيري از منظر 70

1 ـ 5 ـ چشم اندازهاي فرهنگي 71

موزائيك وسيع 72

گزينش دشوار 72

حمايت جهاني 73

1 ـ 6 ـ حس قداست 74

1 ـ 7 ـ گردشگري ( توريسم ) 79

1 ـ 7 ـ 1 ـ گردشگري و گردشگران در ايران 79

1 ـ 7 ـ 2 ـ اكوتوريسم 80

امكان سنجي جاذبه هاي اكوتوريسم در ايران 81

1 ـ 8 ـ طرح منظر 82

1 ـ 8 ـ 1 ـ 1ـ منظره پردازي در هنر اروپا 87

منظره پردازي هاي آرماني 87

منظره پردازي طبيعت گرا 88

منظره پردازي نمادگرايانه 88

1 ـ 8 ـ 1 ـ 2 ـ منظره پردازي در ايران 88

فصل دوم 90

مطالعات بستر 90

فرحزاد در گذر زمان 90

2 ـ 1 ـ شناخت تاريخ منطقه 91

سفر امامزاده داوود 91

درختهاي توت وقفي 94

راه امامزاده داوود 95

سنگ مثقال ـ ينجه زار 96

معجزات امامزاده 97

امامزاده داوود ( از توابع قصبة كن ) 99

مطالعات اقليمي 107

زمين شناسي 107

آب و هوا 110

بارندگي 110

دما 111

يخبندان 112

فشار جو 112

نم نسبي 112

ابرناكي 112

ساعات آفتابي 112

باد 113

ويژگيهاي طبيعي 113

زمين لرزه هاي تاريخي 113

2 ـ 3 ـ پوشش گياهي 114

2 ـ 4 ـ مطالعات سازمان فضايي و سيماي منطقه 115

2 ـ 4 ـ 1 ـ شناخت سازمان فضايي 115

2 ـ 4 ـ 1 ـ 1 ـ نظام توزيع عناصر 115

توده و فضا 115

كيفيت بناها ( قدمت ) 116

2 ـ 4 ـ 1 ـ 2 ـ نظام توزيع كاربريها 116

2 ـ 4 ـ 2 ـ شناخت ساخت فضايي 118

2 ـ 4 ـ 3 شناخت فضاي شهري ( جمعي ) 118

تجزيه و تحليل فضاهاي شهري : 118

فضاي شهري ( 2 ) 119

نتيجه گيري 119

2 ـ 4 ـ 4 ـ شناخت سيماي شهر 120

2 ـ 4 ـ 4 ـ 1 ـ سيماي بيروني شهر ( نماي از دور شهر ) 120

عوامل سازندة سيماي بيروني شهر 120

2 ـ 4 ـ 4 ـ 2 ـ سيماي دروني بافت 121

2 ـ 5 ـ شناخت ارزشهاي اجتماعي ـ فرهنگي 124

2 ـ 6 ـ تحولات جمعيتي ، اقتصادي و فعاليتي 125

2 ـ 6 ـ 1 ـ وضعيت و عوارض اجتماعي توسعه در محدوده 125

2 ـ 6ـ 1 ـ 1 ـ تغييرات اكولوژي اجتماعي 125

2 ـ 6ـ 1 ـ 2 ـ تعارض طبيعت و شهر 126

2 ـ 6 ـ 1 ـ 3 ـ نا امني اجتماعي 127

2 ـ 6 ـ 1 ـ 4 ـ افول نقش فراغتي و تفريحي محدوده 127

2 ـ 6 ـ 2 ـ وضعيت مالكيت اراضي 127

مالكيت عرضي اراضي روستا 128

حرايم و اراضي طرح دار 128

2 ـ 7 ـ مطالعات منظر محيط 129

2 ـ تحليل نيروهاي موثر بر حوزه 129

2 ـ 8 ـ 1 ـ شبكه حمل و نقل 129

2 ـ 9 ـ طرحها و پروژه هاي مصوب 131

2 ـ 9 ـ 1 ـ كليات طرح تفصيلي 131

2 ـ 9 ـ 2 ـ طرح جامع قديم تهران 131

2 ـ 9 ـ 3 ـ طرح اجرايي تهران 132

2 ـ 9 ـ 4 ـ طرح جامع توسعه جهانگردي در ايران 132

2 ـ 9 ـ 5 ـ طرح جامع جديد ساماندهي تهران 133

2 ـ 9 ـ 6 ـ طرح مطالعات ساماندهي گردشگاههاي تهران 134

2 ـ 9 ـ 7 ـ طرح بهسازي منطقه فرحزاد 135

نتيجه گيري 135

فصل سوم 136

3 ـ 1 ـ امكانات و محدوديتهاي طبيعي 136

3 ـ 2 ـ امكانات و محدوديتهاي كالبدي 136

3 ـ 3 ـ امكانات و محدوديتهاي اجتماعي 137

فصل چهارم 138

4 ـ 1ـ اهداف كلي 138

4 ـ 2 ـ اهداف عملياتي 138

فصل پنجم 140

برنامه هاي پيشنهادي 140

5 ـ 1 ـ برنامه كاربري اراضي 140

5 ـ 2 ـ برنامه حمل و نقل و زير ساختها 140

5 ـ 2 ـ 2 ـ برنامه زير ساختها 140

5 ـ 3 ـ برنامه مديريت آب 141

5 ـ 4 ـ برنامه نظام فضاي باز و سبز 141

5 ـ 5 ـ برنامه طراحي شهري 141

 

 

 

مقدمه

افزايش امكانات مادي ، كاهش زمان كار روزانه ، افزايش تعطيلات هفتگي و سالانه ، پيدايش سالهايي در دوران جواني كه فرد با فقدان و يا كمي مسئوليت روبروست و در مجموع توجه بشر به زمان فراغت به عنوان بخشي جدي از دوران زندگي ، اين پديده را در جايگاهي قرار داده است كه بي توجهي به آن علاوه بر ايجاد ضايعات و آسيب هاي اجتماعي ، موجبات نارضايتي جامعه را نيز فراهم خواهد نمود . افزايش اوقات فراغت از 3 سال در جامعه كشاورزي به 12 سال در جامعه صنعتي و حتي 19 سال در جامعه فراصنعتي در طول عمر يك نسل امروزي نسبت به سادگي بتوان از آن چشم پوشيد . تأثير بهره بردادري مطلوب از اين بخش از زندگي ، در پرورش انسان و رشد و شكوفايي شخصيت وي و در نهايت تكامل جامعه به حدي است كه برخي تمدن جديد را « تمدن فراغت » ناميده اند . ( ساورخاني ، 1370 ، 764 )

در شهرهاي بزرگ تراكم بالاي ساختمان ، كمبود و قيمت بالاي زماني ، مانعي بر سر راه ايجاد اماكن ورزشي ، تفريحي و گردشگري براي رفع نياز ساكنين شهر مي باشد . از اينرو توجه به زمينهاي حاشيه شهر و حتي مناطق خوش آب و هواي حومه شهرها به عنوان روشي جايگزين ، مورد توجه قرار گرفته است . در ايران خلأ قدرت اداري موجود در اين زمينه يكي از موانع اساسي پرداختن به اين امر است . بدين معني كه شهرداريها خود را در چارچوب محدوده قانوني شهر موظف و مكلف به برنامه ريزي مي بينند و فراتر از آن را در خارج از حيطه مسئوليتي خويش مي دانند . ازدحام جمعيت در ايام تعطيل در پاركها و فضاهاي تفريحي داخل شهر و نيز خروج صدها هزار نفر از ساكنين در تعطيلات پايان هفته به حومه هاي شهر و پناهگيري در دامان طبيعت نمودهايي است از كمبود امكانات تفريحي شهر و نيز خستگي از دغدغه هاي زندگي شهري كه لزوم توجه به امكانات تفريحي شهري را اشعار مي دارند .

شهر تهران به صورتي شگفت آور تمام مراحل تحول و توسعه شهري را در طول كمتر از نيم قرن از سر گذرانيده و اينك به يكي از بيست كلان شهر پر مسأله جهان تبديل شده است .

محدوه‌ تهران قديم تا شصت سال پيش فقط چهار درصد از سطح تهران امروزي را دارا بوده است . رشد و توسعه اين شهر تا جنگ جهاني دوم بطور آرام و يكنواخت بوده اما توسعه آن بعد از جنگ سرعت بيشتري گرفته و در سال 1354 به حدود 12 برابر افزايش يافته در حاليكه توسعه آن در سراسر دوره قاجاريه فقط چهار برابر بوده است . در روند اين تحول سريع و ناموزون ، چشم انداز جغرافيايي و خاستگاه طبيعي تهارن با تغييرات ويرانگر و انواع عدم تعادل روبرو گرديده است . گسترش خزندة شهر به دامنه هاي كوهستاني البرز و دشتهاي سرسبز جنوبي و ادغام صدها روستا و هكتارها باغ و مزرعه در پيكر آن ، تمام حيات شهروندان را به مخاطره افكنده است .

در گذشته آلودگيهاي زيست محيطي تهران بسيار محدود بوده بطوريكه از سده هشتم تا سده سيزدهم تهران بقدري مشجر و سر سبز بوده كه آن را به باغ گلزار و چنارستان و همچنين به بهشت پريان توصيف كرده اند .

در سه دهه اخير به علت گسترش بي رويه تهران بيش از 300 هكتار از اراضي كشاورزي داخل محدوده 5 ساله و 2000 هكتار از اراضي محدوده 25 ساله به مصارف ساختمان هاي شهري رسيده است .

با توجه به شرايط حساس زيست محيطي و كالبدي تهران از يك سو ، و نيازهاي روز افزون اجتماعي و فرهنگي مردم به فضاهاي باز شهري از سوي ديگر ، ضرورت بازنگري ، سازماندهي و نظام بخشي به اين فضاها ، روز به روز بيشتر احساس مي شود . بنابراين لازم است كه در چارچوب برنامه ها و طرح هاي كلان شهر تهران ، برنامه ريزي براي فضاهاي باز و سبز ، به عنوان يك بخش مستقل در برنامه ريزي شهري ، مدنظر قرار گيرد و راهبردهاي نوين و مناسب براي آن ارائه گردد .

با توجه به وضعيت اكولوژيكي منطقه ، خشكي اقليم ، گرد و غبار كويري ، فشردگي بافتهاي مسكوني و ميزان زياد آلودگي هوا و صدا ، ضروري است كه برنامه هاي مربوط به توسعه فضاي سبز ، نه فقط به صورت توسعه سطوح سبز پراكنده در داخل شهر ، بلكه به عنوان يك نظام هماهنگ متشكل از انواع فضاهاي باز و سبز درون شهري ، حاشيه شهري و برون شهري توسعه و انتظام پيدا كند .

پهنه جغرافيايي تهران با قرار گرفتن ميان سلسله جبال البرز و دشت كوير از يك طرف ، دو رودخانه بزرگ كرج و جاجرود از طرف ديگر ، از تنوع محيطي و اقليمي ويژه اي برخوردار است .

دامنه هاي سرسبز و دره هاي پر آب كوهستانهاي شمالي تهران از چنان ارزشهاي طبيعي، جاذبه هاي محيطي و چشم اندازهاي بديع برخوردار است كه بايستي به عنوان ذخائر طبيعي و ثروت ملي براي حال آينده مورد حفاظت و احياء قرار گيرد . دره هاي شمالي تهران مانند سوهانك ، دارآباد ، دربند ، دركه ، فرحزاد و كن ، از دير باز به عنوان تنفس گاه شهر و بستر تماس مردم با طبيعت مورد استفاده بوده است . اما متأسفانه در طول چند دهه گذشته دامنه هاي البرز به نحو شتابناك مورد هجوم ساخت و سازهاي بي رويه و تجاوز سوداگرانه قرار گرفته است . خوشبختانه در سالهاي اخير ، همراه با تحول ديدگاهها در برنامه ريزي و مديريت شهري در تهران و با توجه به رشد آگاهي زيست محيطي مردم ، انديشه ها و تصميمات مربوط به ايجاد پيوند ميان شهر و طبيعت و ساماندهي دره هاي شمال تهران قوت گرفته است . طرح « سازماندهي و طراحي شهري محور تفريحي فرحزاد » نيز به همين منظور در دست تهيه قرار گرفته است .

 

1 ـ 1 ـ اوقات فراغت

اوقات فراعت دلپذيرترين اوقات آدمي است . بخشي از عمر او كه از آن خود اوست . ساعاتي فارغ از كار روزانه و رنج ايام كه مصرف آن چيزي مي كند كه خود مي خواهد ، خود بر مي گزيند و اگر عاملي بيرون از او دخالت نكند ، به رضا و رغبت دل مي گذراند . اين لحظات براي عالمان دقايق تعمق ، براي هنرمندان زمان پديد آوردن و براي بي فكران و بي هنران ملال آورترين اوقات است . از اينروست كه اين اوقات براي عده اي بارور و شوق انگيز و براي عده اي مفسده انگيزترين اوقات است . زمان عظيمي كه يك سوي آن بارو كردن عمر و زندگي و سوي ديگر آن ضايع شدن و هدر رفتن لحظه هاي شيرين و زود گذر است . اوقات فراغت نزديكترين پيوند را با زندگي معنوي و فرهنگ دارد . اوقاتي كه به ميل و اختيار در راه آموختن ، آفريدن ، ساختن ، پژوهش ، تربيت ، مشاركتهاي داوطلبانه اجتماعي ، خدمات رايگان انساني ، گسترش افقهاي فكري و در بسياري از عرصه هاي ديگر زندگي صرف مي شود ، تبعاً ارتباط آن با حيات معنوي و فرهنگي جامع تنگاتنگ است . ( عمران ، ؟ 1 ، 3 )

تفريح مجموعة اشتغالاتي است كه فرد كاملاً با رضايت خاطر براي استراحت يا كسب انرژي ، توسعة آگاهانه يا فراگيري غير انتفاعي و مشاركت اجتماعي داوطلبانه ، بعد از رهايي از الزامات شغلي ، خانوادگي و اجتماعي به آن مي پردازد ، اوقات فراغت مدت زماني است كه كار شخصي به عهده انسان نبوده و فرد در آن به فعاليتهاي دلخواه خود مي پردازد كه اين موجب پرورش استعداد ، شكوفايي شخصيت و برآوردن نيازهاي جسمي و روحي و اجتماعي مي گردد . ( شهابي ، 1366 ، 7 ، 8 )

• فراغت مدت زماني است كه فرد به استراحت براي رفع خستگي ، به تفريح براي رفع كسالت و دلتنگي و به فعاليتهاي انتخابي براي رشد و توسعه ظرفيتهاي جسم و روح خود مي پردازد . ( اردلان ، ؟ ، 38 )
• فراغت زمان فروخته نشده اي كه متعلق به فرد است ، زمانيكه فرد به ميل خود از آن استفاده مي كند ؛ فراغت نوعي رهايي از وظايف اجتماعي است .
• فراغت فضاي توسعه انساني است و به انساني كردن كار منتهي خواهد شد . ( ماركس )

 

نظريات مرتبط با فراغت

به طور كلي در رابطه با پيدايش فراغت و گرايش انسان به آن سه نظريه عنوان مي شود :

- اولين نظريه مباني تفريح را مذهب مي داند . « دوركيم » و « جين هاريس » را مي توان از طرفداران اين نظريه نام برد . بطور كلي اين نظريه حاكي از اين است كه تفريح بصورت نمايش و رقص و آواز ، از مذهب سرچشمه گرفته و نوعي رفتار اجتماعي است كه در ايجاد وحدت ميان اعضاي يك گروه و يا قبيله نقش بزرگي را ايفا مي كند .

- دومين نظريه ، نظريه غريزي بازي و تفريح است . از طرفداران اين نظريه مي توان « جيمز بالدوين « …. ويليام مك دوگان » و « كارل گروس » را نام برد . گروس در كتاب « بازي و بشر » معتقد است كه بازي انسان مانند بازي حيوانات از يك نياز فطري سرچشمه مي گيرد و وظيفة اصلي بازي در سنين كودكي آماده سازي طفل براي بزرگسالي است .

- و بالاخره سومين نظريه ، نظريه مبني بر استراحت و كسب لذت است . « اسپنسر » در اين خصوص علتي گرايش انسان به تفريح را رها شدن از نيروهاي اضافي مي داند .

« مورتين لازواروس » روانشناس آلماني ، عامل تفريح را نياز بشر به استراحت و جبران خستگي بيان مي كند . لازم به ذكر است كه افرادي مثل « گروس » در مورد پيدايش تفريح و بازي نظري بنيامين دارند ، يعني ضمن قبول نظريه مربوط به غريزي بودن تفريح ، فرضيه استراحت و رهايي از مسئوليت ها و كسب لذت را نيز قبول دارند . ( حميد و نتايج ، 1380 )

 

اهداف گذران فراغت

اوقات آزاد هر شخص متعلق به خود اوست و خود مي داند كه چگونه از آنها و در چه كارهايي استفاده كند . آنچه ميان اين اوقات مشترك است ، همين آزادي فرد در رسيدن به امور دلخواه است و بالتبع نتيجة آن راحتي خيال و امنيت ، استراحت و آرامش ، تنوع و دوري از تكرار ، خلاقيت و در مجموع فرصتي براي روح تشنة انسان است براي تفكر مجدد با نگاهي محيط بر وجود خود .

هر چه زندگي شهري ريشه دارتر باشد ، مشكلات ناشي از آن بيشتر و عميق تر است . چنانچه كشورهاي اروپايي و آمريكايي ، با اين بحران از سالها قبل مواجه بوده اند و هم اكنون تفريح و آسايش شهروندان از اركان اساسي برنامه ريزيهاي كلان آنها بشمار مي رود .

حال اگر به انسان به ديده موجودي بنگريم كه نبايد زير چرخ دنده هاي تمدن خرد شود ، بايد به تمايلات و خواسته هاي روحي و جسمي او در زماني كه فارغ از وظايف معيشتي و زيستي خود مي باشد ، اجازه بروز داد . در حقيقت همتي كه فرد در زندگي مصروف مي دارد بايد در اين ساعت شكوفا شود ، تفكر با ارزش او در اين زمان صورت پذيرد و بتواند به امور دلخواه خود بپردازد .

• تفريح و وقت آزاد كه ديروز امكانات يك طبقه ويژه بودند ، امروز بصورت حق همگاني درآمده است . مفهوم تفريح در اجتماعي تغييرات زيادي يافته است . تحليل وقت آزاد با همة پيچيدگيش ما را وادار مي كند آن را در زمينه هاي زير بررسي كنيم :
• زمان وقت آزاد
• نوع فعاليت
• روش تفريح

در وراء اين سه حالت تفريح ، سه پديده مشترك و هم معني وجود دارند : تفريح ، آزادي و حق انتخاب .

انسان آگاهانه يا ناآگاهانه انتخاب مي كند و وقت هاي آزاد خود را طوري معين مي كند تا براي اعصابش كه در اثر فعاليتهاي اجباري زندگي روزانه ، كار ازدحام و خستگي ناشي از فشردگي بي حد محيط زندگي شهري آرامش دهنده بوده و باعث تعادل فيزيكي ـ رواني گردد . جفر دومازيه ( jaffre Damazedier ) سه عامل اصلي وقت آزاد را مشخص مي كند :

• رفع خستگي : با استراحت
• سرگرمي : با تغيير
• انبساط خاطر : با تفريح

1 ـ رفع خستگي : در وقت آزاد براي رهايي از خستگي شامل : استراحت ، سكوت ، بيكاري ، مشغوليات بدون هدف معين و اعمال بدون اجبار عيني .

2 ـ سرگرمي : براي رهايي از دلتنگي براي دوري از محل كار شامل : رفتن به مسافرت ، تغيير محيط ، جستجو و يا حتي تصورات ذهني .

3 ـ انبساط خاطر : براي رهايي از خستگي فكري و يكنواختي روزانه و در نتيجه پرورش جسم و روان و شكوفايي شخصيت و فرهنگ انساني . ( كانديليس ، ؟ )

 

ويژگيهاي فعاليتهاي فراغتي

اوقات فراغت را مي توان زماني دانست كه فرد در آن به فعاليتها و اشتغالاتي مي پردازد كه به ميل خود به منظور استراحت ، تفريح ، سرگرمي ، افزايش معلومات و يا توسعه مهارتها برگزيده است .

امروزه فراغت به عنوان اصلي كه جاي مشخصي در اوقات شهروندان پيدا كرده داراي اهميت زيادي است و داراي ويژگيهاي ذيل مي باشد :

• رها بودن از وظايف رسمي
• هدف جهت مادي نداشتن
• نشاط و شادماني
• پاسخگويي به نيازهاي فردي ( سازمان مشاور فني و مهندسي شهرداري تهران ، …. 16 )

چهار ويژگي اصلي فراغت از نظر دو مازيه عبارتند از :

• رهايي از وظيفه
• جهت نگرفتن
• سرگرم كردن
• تأثير شخصيت ( دومازيه ، 1352 ، 12 )‌

مقاصد فراغت را مي توان به هفت دسته تقسم نمود :

1 ـ استراحت و تجديد قوا

2 ـ بازي و تفريح

3 ـ كسب اطلاع و تكميل معلومات شخصي

4 ـ پرورش و شكوفايي شخصيت

5 ـ نشست و برخاست با همگنان

6 ـ كار خلاق و ايجاد آثار

7 ـ طلب رهايي از ماديات زندگي و گريز از توهم

اوقات فراغت به گفته آلتان (Altan) داراي كاركردهاي مثبت زير است :

• تأمين سلامت روحي و جسمي افراد و جامعه
• شناخت محيط و طبيعت و كسب تجربه هاي آموزشي
• توسعه هنرهاي زيبا
• بالا بردن ظرفيت كاري افراد ، پس از يك دوره استراحت و تمديد اعصاب
• توسعه روابط ميان جوامع ( حسين زاده ، ميكائيلي ، 1379 )

 

كار دلخواه و آزاد در وقت آزاد

كار دلخواه يعني فعاليتي كه انسان با ميل شخصي و فارغ از وظايف شغلي ، تعهدات خانوادگي و نيازهاي شخصي اوليه مثل : خواب ، خوراك و حمام و بطور كلي هر كاري كه با آزاداي دروني و ميل قلبي و باطني انجام مي دهد . اين فعاليت سطوح مختلف دارد و از آفرينشهاي علمي و هنري تا كارهاي ضد اجتماعي را در بر مي گيرد : اوج آن فعاليت دانشمند ، هنرمند ، نويسنده و يا فيلسوفي است كه بنا بر نياز دورني اش به تحقيق و آفرينش دست مي زند . پس از آن فعاليتهايي مثل كتاب خواندن ، رفتن به سينما ، تماشاي فوتبال و يا بازي كردن قرار مي گيرد و در پايين اين طيف ، فراغت منفي و ناسالم است مانند تبهكاري اجتماعي ، اعتياد ، بزهكاري و تشكيل باندها و گروههاي ضد اجتماعي .

• فراغت ناب : آفرينش و خلاقيت هنري و فكري و جستجوگري .
• تفريح : استراحت ، نشاط و تجديد قوا
• سرگرمي : رفع ملال و گذران وقت
• فراغت منفي : پديد هاي ضد اجتماعي و بزهكاري

از آنجا كه گذران فراغت در فضا اتفاق مي افتد ( خصوصاً فراغت پويا ) با برنامه ريزي فضايي ارتباطي نزديك دارد . هر نوع فعاليت فراغتي مانند تماشاي تلويزيون در خانه ، رفتن به پارك ، قدم زدن ، دوچرخه سواري و بازديد آثار تاريخي به فضا مربوط مي شود . بنابراين يكي از معيارهاي طبقه بندي فراغت ، سلسله مراتب فضايي آن است . فراغت از نظر مكاني به سه بخش عمده تقسيم مي شود :

• گذران فراغت در محيط خانه
• گذران فراغت در محيط شهر و روستا
• گذران فراغت در عرصه كشور و بين المللي

گذران فراغت در خانه يا جنبه فردي دارد . مثل شنيدن موسيقي ، تماشاي تلويزيون ، مطالعه و استراحت ؛ يا جنبه گروهي ، مانند ديدار و گفتگو با دوستان ، بازيهاي خانوادگي ، مطالعه دسته جمعي و كار توليد جمعي . در عرصه دوم يعني محيط شهر ، گذران فراغت يا در فضاي بسته اتفاق مي افتد كه براي فعاليت شخصي در نظر گرفته شده اند . مثل سينما ، تئاتر ، نمايشگاه ، موزه ، سالنهاي ورزشي ، كتابخانه و فرهنگ سرا كه بيشتر متناسب با فعاليت غيرفعال است ، يا در فضاهاي باز كه بيشتر با فراغت فعال سر و كار دارد مثل رفتن به پارك ، قدم زدن ، دوچرخه سواري ، ورزش در مكانهاي باز ، بازديد از فضاهاي شهري ، حضور در هفته بازارها و غيره . سرانجام فضاهاي گذران فراغت ، عرصه بيرون شهر را در بر مي گيرد و با مفهوم ديگري به نام گردشگري يا توريسم ( داخلي و خارجي ) ارتباط مي يابد . ( مهدي زاده ، 1379 )

فراغت و تفريح در دين

« هيچوقت فارغ و بيكار منشين ، وقت خود را ضايع مساز ، وقت غنيمت است . تا وقت و فرصت باقي است آن را تلف ننموده و تكامل در تو وجود نداشته باشد ، همين كه از كار فارغ شدي به كار ديگري مشغول شو و در كارهاي ميل و رغبت و توكل تو به خداوند تعالي باشد . » [1]

پيامبر اكرم ( ص ) همواره در جهت رشد استعداد ها و پرورش جسم و روح تشويق مي نمودند :

« تفريح كنيد ، بازي كنيد ، زيرا دوست ندارم در دين شما خشونتي ديده شود . »

ايشان فرموده اند : « بهترين سرگرمي مؤمن شناست و به فرزندان خود نيز شنا و تيراندازي بياموزيد . » همچنين هشدار داده اند كه قدر نعمتهاي صحت و فراغت را بدانند و در آنها كفران روا مدارند تا مغبون نگردند . از طرفي آن حضرت عنايت داشتند كه برخي كارهاي فراغت كه هرزگي و ابتذال را به دنبال داشته باشند نه تنها موجب اسراف و تبذير در نعمتها و كفران آن مي گردد ، بلكه فرد را به انحرافات و بزهكاريها سوق داده باعث ايجاد مشكلات اجتماعي مي گردد ؛ به علاوه عدم توجه به امور تربيتي و اجتماعي و سهل انگاري در چگونگي گذران اوقات فراغت مردم بويژه جوانان و نوجوانان و محرومين و معلولين ، به تحليل تدريجي و استهلاك توان و استعداد آنها و صرف انرژي در راههاي ناصواب منجر مي شود كه در صورت وجود مشكلات بيولوژيكي ، فردي ، اجتماعي ، اقتصادي و فرهنگي ممكن است به بروز معلوليتهاي ثانويه ، ايجاد بي تفاويتها ، يأس ، مرگ زودرس ، ناسازگاريها ، انحرافات و بزهكاري گردد . ( شهابي ، 1366 ، 1 تا 3 )

 

ابعاد اقتصادي گذران فراغت

يك تلقي اشتباه فراغت را موضوعي تفنني و هزينه بر مي داند بايد اصلاح شود . امروزه در تمام دنيا به اين نتيجه رسيده اند كه فراغت يكي از نيازهاي اساسي و اوليه زيستي است . تمام فعاليتهاي اقتصادي از نياز شروع مي شود و نياز به كالا ، اساس توليد ، توزيع و مصرف است :

بنابراين مردم اگر براي رفع نيازهاي خود ، كالايي متناسب ببينند به راحتي حاضرند هزينه اش را بپردازند . ايجاد تسهيلات فراغتي را نبايد صرفاً سرمايه گذاري بخش عمومي بدون برگشت دانست . اولاً در اينجا برگشت سرمايه منفعتي اجتماعي است و به رشد روحي و افزايش توان ملي كمك مي كند ؛ ثانياً مي تواند منشأ اشتغال و توليد باشد و درآمد ايجاد كند . از طرف ديگر تجربه جهاني نشانگر اين است كه برنامه ريزي گذران فراغت حتماً نياز به سرمايه گذاريهاي كلان و عيب ندارد ، آگاهي اوقات با كارهاي ساده و با استفاده ساده و با استفاده از فضاهاي مرده و تأسيسات و تجهيزات فرسوده نيز مي توان فضاهاي فراغتي مطلوب ايجاد كرد . فضاهاي قديمي و فرسوده شهر مي توانند از چند نظر جذاب باشند :

• يادآور تاريخ و هويت آن مكان هستند .
• با بازسازي مختصر مي توانند فضاي شهري را از نظر بصري زيبا كنند . ( مهدي زاده ، 1379 )

 

تأثيرات عدم برنامه ريزي فراغت

« زيباترين چيزي كه مي توان تجربه كرد ، چيزي است مرموز ، چنين چيزي سر چشمه هنر راستين و علم است . كسي كه با چنين احساسي ناآشناست ، كسي كه نمي تواند دمي فارغ از خويشتن به عالمي مرموز خيره شود ، كسي است كه در وجود خود چيزي بيش از يك مرده ندارد و چشم بينايي و بسته است . » ( آلبرت انيشتين ، ؟ )

بازي براي كودكان و نوجوانان يعني ابراز شوق از اينكه در وقت دلخواه و در مكان دلخواه كشفياتي انجام دهند . بازي در حد اعلاي خود نوعي پژوهش است . تمدن جديد در بازي طبيعي كودكان است برده است . آنچه براي كودكان در حول و حوش منزلشان جاذبه داشت از ميان رفته است و بيشتر مخفيگاههاي مرموز كه بازي را براي كودكن فريبنده مي ساخت جارو شده اند .

غالباً فراموش مي كنند كه در جهان خشن و مدرن امروزي ، بازيهاي قايم باشك و ديدن چيزهاي زيبا ، همانقدر براي كودكان در حال رشد لازم است كه هوا و غذا .

دكتر فنينگ ( fanning ) در مطالعه اي كه دربارة خانواده هاي آپارتمان نشين آلمان در سال 1967 انجام داده ، ثابت كرد كه تعداد بيماران رواني و ناراحتيهاي ريوي در بين آنها سه برابر خانواده هايي است كه در خانه هاي حياط دار زندگي مي كنند و هر چه ارتفاع آپارتمان بيشتر باشد ، بيداد بيماري رواني بيشتر خواهد بود . حال در ميان كودكان زير 10 سال ميزان بيماري رقم بزرگتري را نشان مي دهد كه حاكي از تأثير مخرب تر بر روي اطفال است . خلاصه اينكه اگر از خردسالان فرصت بازي ، مخاطره جويي و دوستيابي در فضاي آزاد سلب شود ، رشد عواطف متوقف خواهد شد و اين يعني عمارتي كه از بن خراب شده است . ( هودسن ، 1347 )‌

در جامعه شهري امروز كه زندگي اكثر خانواده ها در توده هاي جمعي و مسكوني ( آپارتمانها و برجها ) مي باشد ، اثرات نامطلوب روحي و جسمي روي تمام افراد خانواده مشهود است و اين تأثيرات مخرب روي كودكان ، خانمهاي خانه دار و سالخوردگان بيشتر است . بيشترين تأثير روي خردسالان و كودكان است كه شخصيتشان چون روحي سفيد در حال شكل گيري است و نياز به تحرك و جنب و جوش و بازي و ارتباط با همسالان ، حضور در طبيعت و كنجكاوي و جستجو دارند تا ذهنشان پرورش يافته ، شخصيتشان شكوفا گردد و به رشد جسماني آنها كمك شود . بنابراين يكي از مؤثرترين راه حلها براي زندگي متراكم در آپارتمانها و برجها ، برنامه ريزي تفريح ، بازي و سرگرمي آنها در مقاطع مختلف زماني است ؛ يعني تخصيص فضاهاي امن و در كنترل والدين در دل طبيعت و با تنوع و گونه گوني تا اين نياز كودكان برآورده شود .

تقسيم بندي وقت آزاد

اوقات فر اغت را مي توان از چند نظر بررسي كرد :

• از نظر زماني : مي تواند شامل بخشي از روز ، پس از پايان كار و اشتغال روزانه ، بخشي از روزهاي هفته ، تعطيلات آخر هفته ، بخشي از تعطيلات موردي و مناسبتهاي پراكنده در روزهاي سال ، بخشي از تعطيلات ساليانه بصورت چند هفته پيوسته يا ناپيوسته .
• از نظر مكاني : در محيط خصوصي خانه ، خارج از خانه و در فضاهاي بسته ( كلوپها ، سينماها ، پاركها و زمينهاي بازي .
• مسائل اجتماعي ـ اقتصادي : با توجه به وضعيت فعاليت ( فعال ، غير فعال ، شاغل ، غير شاغل ، خانه دار ، محصل و …. ) و با توجه به گروههاي عمده شغلي ، سطح سواد و شرايط جنسي و سني .
• چگونگي فعاليت : گذران فراغت فعال ( ورزشي ، مذهبي ، هنري ـ آموزشي ، تفريحي ، راهنمايي و گردش ) و گذران فراغت غير فعال ( مطالعه ، سرگرميهاي سمعي ـ بصري ، هنرها و سرگرميهاي خانگي ) . ( سازمان مشاور فني و مهندسي شهرداري تهران ، 16 تا 19 )
• فراغت از نظر سني : هدف همه انسانها از زيستن رسيدن به كيفيت و دلخواه خود از زندگي يا سعادت است كه با فراغت تعريف مي شود . همه انسانها با اين موضوع درگير هستند و به همين دليل نيازهاي فراغتي بسيار متنوع است . از كودك خردسال تا سالخوردگان همگي احتياج دارند وقتشان را بصورت دلخواه و معنادار بگذرانند . كودكان ، زمان و مردان در سنين مختلف نيازهاي فراغتي ويژه اي دارند كه بايد به آنها پاسخ داده شود و عدم ارضاي آنها مترادف با احساس نگون بختي است .

 

[1] تفسير آيات 7 و 8 سوره الانشراح : « فاذا فرغت فانصب و الي ربك فارغب »

 

 

شامل ورد 141ص