فهرست عناوين

عنوان صفحه

پيشگفتار .....................................................................................

زندگي شخصي و حرفه‌اي اميل دوركيم..............................................

ريشه‌هاي فكري انديشه‌هاي دوركيم....................................................

آثار دوركيم .................................................................................

درباره تقسيم كار اجتماعي (1893)..................................................

- همبستگي مكانيكي ....................................................................

- همبستگي ارگانيكي ...................................................................

- وجدان جمعي...........................................................................

- تقسيم كار................................................................................

قواعد روش جامعه شناختي (1894).................................................

- واقعيت اجتماعي.......................................................................

- قواعد مشاهده وقايع اجتماعي.......................................................

- خصوصيات عمومي روش جامعه شناسي.......................................

- شيئي كردن..............................................................................

خودكشي (1897).........................................................................

- خودكشي.................................................................................

- آنومي.....................................................................................

تربيت و جامعه‌شناسي.....................................................................

سوسياليسم (1928).......................................................................

جامعه‌شناسي؛ فيزيك رسوم و حقوق (دوركيم و دموكراسي)....................

صور بنيادين حيات ديني (1912).....................................................

- مفهوم مانا...............................................................................

- مفهوم توتم...............................................................................

- مفهوم تابو...............................................................................

سالنامه جامعه‌شناسي (1896)..........................................................

سهم دوركيم در مشروعيت دانشگاهي جامعه‌شناسي...............................

جامعه شناسي دوركيم.....................................................................

- جامعه و اخلاق ........................................................................

- آينده جامعه..............................................................................

ساختارگرايي دوركيم......................................................................

تكامل گرايي دوركيم.......................................................................

كاركردگرايي دوركيم......................................................................

تبين كاركردي...............................................................................

- تحليل كاركردي و تحليل تاريخي..................................................

- تأثير تحليل كاركردي دوركيم بر مكاتيب علوم اجتماعي ....................

تأثير دوركيم بر نظام آموزش همگاني.................................................

تأثير اميل دوركيم بر انسان‌شناسي.....................................................

- مردم شناسي فرانسه..................................................................

- انسان‌شناسي ديني......................................................................

- تأثير دوركيم از طريق ديدگاه اثباتي بر انسان‌شناسي..........................

- انسان شناسي حقوق...................................................................

- دوركيم، مالينوفسكي و رادكليف - براون........................................

- مطالعات ديني دوركيم................................................................

- تأثير رابرتسون اسميت بر رهيافت مذهبي دوركيم............................

- هدف دوركيم در كتاب صوربنياني حيات ديني.................................

- اهميت تاريخ در بررسي امر دين..................................................

- تعريف دين..............................................................................

- اعتقادهاي ديني ........................................................................

- باورهاي ديني .........................................................................

- جادو و دين .............................................................................

- جان پرستي ............................................................................

- نقد دوركيم به نظريه جان پرستي .................................................

- طبيعت پرستي .........................................................................

- انتقاد دوركيم به نظريه طبيعت پرستي............................................

توتم‌پرستي به عنوان دين بنياني.........................................................

كاركرد دين از نظر اميل دوركيم.......................................................

دين و همبستگي.............................................................................

دين و نظريه اجتماعي دوركيم..........................................................

دوركيم و دگرگوني دين ..................................................................

دين و نظريه معرفت .....................................................................

مبناي جامعه‌شناسي معرفت دوركيم....................................................

كلام آخر......................................................................................

منابع...........................................................................................

 

 

 

 

نظريه‌هاي انسان شناسي

 

ديباچي:

اميل دوركيم ـ را به همراه ماكس وبرـ يكي از دو بنيانگذار اصلي تئوري جامعه شناسي نوين ناميده‌اند. دوركيم چهارچوب وسيعي براي سيستم‌هاي اجتماعي ايجاد كرد كه در جامعه شناسي و تعدادي رشته‌هاي مرتبط با آن به عنوان يك اصل هنوز باقي مانده است، بويژه در انسان شناسي. حتي آنهايي كه اساساً با آن موافق نبوده‌اند. آن را به عنوان يك نقطه عطفي مي‌پذيرند. اين چهارچوب تحليل در جريان كار خود دوركيم رشدي اساسي را طي كرد، اما مداوم پيرامون ماهيت سيستم اجتماعي و رابطه آن سيستم با شخصيت فرد تمركز داشت.

تفكر دوركيم غالباً ريشه در تاريخ روشنفكري فرانسه داشت. اگر به گذشته دورتري برگرديم، دكارت [فلسفه دكارتي] و رسو از همه مهمتر بودند و افراد ديگري كه در سالهاي نزديك به او بوده‌اند و در تفكر دوركيم اهميت بسزائي داشته‌اند، سن سيمون و آگوست كنت و استاد وي فوستل دو كولانژ بودند. علاقه دوركيم به روشنفكران معاصر برجسته ديگر كشورها، ويژه آلمان و انگلستان، به طور موثقي ماهيت فرانسوي داشت: راجع به مسائل انسان و جامعه، و اين به معني تحقير كردن اصالت تفكر فرانسوي نيست. اگر بگوييم آن تفكر يك موقعيت ميانجي بين دو جناح اصلي گرايشات متفكر را در بر مي‌گرفت. يعني تجربه گرايي انگليسي و كاركردگرايي و ايده آليسم آلمان. به عبارتي صريح‌تر، جامعه شناسي مدرن حاصل تركيب عناصري هستند كه به برجسته‌ترين وجهي در آن دو سنت شكل گرفته‌اند و به نظر مي‌رسد ماهيت ميانجيگرانه‌اش در زمينه فرانسوي‌اش بوده است كه به دوركيم يك محل بارزي براي ابراز وجود دادند و جايگاه و نفوذ دوركيم به طور مؤثري در اين تركيب كمك كرد.[1]

در نوشته‌اي كه پيش‌رو داريد سعي شده است تمام ابعاد دوركيم كه شامل زندگي شخصي و حرفه‌اي، ريشه‌هاي فكري، آثار دوركيم و مفاهيم كليدي كه در هر اثر مطرح مي‌شود، مورد بررسي قرار بگيرند. و نيز تأثيرات دوركيم بر نظام آموزش همگاني فرانسه و تأثيراتي كه وي بر رشته انسان شناسي و شاخه‌هاي اين رشته داشته است. و از آنجايي كه بيشترين تأثيرات دوركيم بر انسان شناسي از طريق كتاب معروف وي تحت عنوان «صور بنيادين حيات ديني» بوده است. سهم بيشتري به بررسي اين كتاب و مفاهيم ارائه شده توسط اين كتاب داده شده است.

 

زندگي شخصي و حرفه‌اي دوركيم:

اميل دوركيم را بايد به عنوان نخستين جامعه‌شناس دانشگاهي كشور فرانسه به شمار آورد. او اگر چه در امور اجتماعي فرانسه به سختي درگير شده بود، اما سراسر زندگي‌اش تحت تأثير كار دانشگاهي‌اش قرار داشت. دوركيم مرد دانشگاهي بود كه همكارانش هنوز وي را مهمان ناخوانده‌اي مي‌دانستند كه مي خواهد رشته‌اي را تدريس كند كه هنوز مشروعيت آن توجيه نشده بود.» (كوزر، 1382 : 204 و 205)

دوران زندگي دوركيم با بحراني از تاريخ فرانسه و اروپا مقارن است. وي در 15 آوريل 1858 در اپينال واقع در لورن متولد شد و در 15 نوامبر 1917 در فرانسه- پاريس درگذشت. دوركيم از تبار يهودي بود و در خانواده‌اي متدين پرورش يافت، پدرش خاخام اعظم بود و زماني از دوركيم انتظار مي‌رفت كه پاي بر جاي پاي پدر بگذارد. وي بر آن شد كه از اين سنت خانوادگي بگسلد و اعلام كرد كه لااداري است؛ اما شخصيت سخت متأثر از پرورش اوليه و زندگي دقيق و منضبط اوليه باقي ماند. وي در 18 سالگي به پاريس رفت تا براي دانشسراي عالي درس بخواند.

در دانشسرا، در زمره گروهي از روشنفكران برجسته بود. ديري نگذشت كه علاقه وي متوجه حوزه فلسفه اجتماعي و سياسي شد. در اكول نورمال سوپر يور پاريس، وي از دو تن از معلمانش، بوترو و فوستل دوكولانژ متأثر شد. بوترو وي را به مطالعه دقيق آثار كنت هدايت كرد. وي همچنين با مطالعه نوشته‌‌هاي رنوويه فيلسوف اجتماعي نوكانتي به فلسفه كانت علاقمند گرديد. مضامين كانتي بعداً به دفعات در آثار دوركيم ظاهر شدند، او در صور بنياني حيات ديني كوشيد تا صورتي نظام يافته از «كانت گرايي جامعه‌شناختي» را به عنوان نظريه شناخت طرح بريزد.

وي بعد از فراغت از تحصيل، سالهاي 1882 تا 1887 به تدريس فلسفه پرداخت. و در اين ميان سال تحصيلي 86-1885 را در آلمان سپري كرد و به مطالعه تحولات معاصر در فلسفه اجتماعي و روانشناسي جمعي در آن كشور پرداخت. در آنجا به درك روشنتر چگونگي واقعيت اجتماعي و پيچيدگي ارگانيك و تحول آن نايل آمد. مقالاتي كه دوركيم در مورد تفكر اجتماعي آلمان نوشت به وي كمك كرد تا در سال 1887 مقامي در دانشگاه بوردو بدست آورد، اين مقام دانشياري علوم اجتماعي و آموزش بود. وي در همان سال ازدواج كرد. (گيدنز، 1363 : 12- 9) سالهاي بوردو براي دوركيم يك دوره فعاليت كتاب بس آفرينشگرانه بود. او در اين سالها يك رشته مقالات انتقادي مهم از جمله نقد تاب جامعه سنتي جامعه نوين فرديناند تونيس را منتشر ساخته و سخنراني‌هاي افتتاحيه درسهايش را به صورت يك رشته مقالات به چاپ رسانده بود. در سال 1893، او از رسالة دكترايش به زبان فرانسوي تحت عنوان تقسيم كار و نيز از رساله لاتيني خود كه درباره منتسكيو نوشته شده بود، دفاع كرد. (كوزر، 1382: 209) انتشار قواعد روش جامعه‌شناسي كه در سال 1894 به صورت يك سلسله مقاله بود، باعث مشاجراتي شد. به دنبال قواعد، كتاب خودكشي در سال 1894 انتشار يافت و در آن دوركيم بر عهده گرفت كه مفيد بودن برداشت خود از روش جامعه‌شناسي را با كار بستن آن به يك موضوع تجربي خاص نشان دهد. در همان سال كه خودكشي چاپ شد، دوركيم به تأسيس مجله مشهور «سالنامه جامعه‌شناسي» كمك كرد. سالنامه اهميت خاصي به آثار مربوط به جامعه‌شناسي دين مي‌داد، رشته‌اي كه دوركيم به طور فزاينده‌اي در دوره‌هاي آخر زندگي خويش به آن علاقمند شده بود. وي در سال 1902 به سوربن رفت و كرسي آموزش را اشغال كرد، هر چند كه تا سال 1906 مقام استادي كامل را بدست نياورد. در سال 1912 صور بنياني حيات ديني را منتشر ساخت.

پيش از اين سالها، وي تدريس تاريخ سوسياليسم را در سال 86-1885 در پاسخ به برخي از شاگردانش كه از ماركسيسم متأثر شده بودند، برعهده گرفت. وي هيچ علاقه‌اي به ماركسيسم انقلابي نداشت و معتقد بود انقلابها تغييرات بسيار اندكي بوجود مي‌آورند: دگرگوني عميق همواره نتيجه تكامل اجتماعي دراز مدت است از سوي ديگر وي به گرمي به سوسياليسم اصلاح گرا متمايل بود و آنرا با آرمانهاي بازسازي ترقي خواهانه اجتماعي خودسازگار مي‌پنداشت.

او مقاله‌اي به نام فردگرايي روشنفكران نوشت كه به طور مشخص انتزاعي و مجرد بود. در آن دوركيم به عنوان يكي از همان روشنفكران سعي كرد تا تفسيري از فردگرايي بدست دهد كه از عقايد جامعه‌شناختي اش استنتاج شده بود و به رد اين ادعا پرداخت كه نظريات وي متضمن هرج و مرج است. (گيدنز، 1363 : 16-12)

«شواهدي وجود دارند كه جنگ براي دوركيم يك ضربه بزرگ داشت. نه تنها در واقع هزينه جنگ براي فرانسه خيلي بالا بود، بلكه بيش از نيمي هم آموزگاران دوركيم كه دراكول نورمال وارد شده بودند، قبل از اتمام جنگ در سال 1913 كشته شدند. همچنين دوركيم تنها پسرش را در سال 1916 از دست داد. اين آسيب‌ها ممكن است در باعث شدن مرگش در اثر يك سكته قلبي در 15 نوامبر 1917 در سن 59 سالگي خيلي كمك كرده باشند. (Sills. 1968:p.311)

بخش عمده آثار دوركيم كه بيشتر شامل جزواتي بود كه وي براي درسهاي متعدد نوشته بود، بعدها [پس از مرگ وي] به چاپ رسيد. مهمترين اين آثار عبارتند از: دو مطالعه دربارة‌ آموزش (آموزش اخلاقي و تحول تعليم و تربيت در فرانسه)، درسهاي بوردو و درباره سوسياليسم (كه در سال 1928 منتشر شده و مخصوصاً از سن سيمون بحث مي‌كند)، بحثي در سياست مدني و دولت (اخلاق حرفه‌اي و اخلاق مدني)، تحليل فلسفه عمل گرايي كه از يادداشت‌هاي دانشجويان گردآوري شده است (عمل‌گرايي و جامعه‌شناسي)، درسهاي جامعه‌شناسي؛ فيزيك سوم و حقوق كه در سال 1950 منتشر شدند. (گيدنز، 1263 : 17-15 ، آرون 1381: 421 و 422)

ريشه‌هاي فكري انديشه‌هاي دوركيم:

اگر چه دوركيم تا اندازه‌ زيادي تحت تأثير انديشه اجتماعي آلماني و بريتانيايي بود، اما بنا به اظهارات نظر درست تالكوت پارسونز افكار او بيشتر ريشه در تاريخ فكري فرانسه داشتند. سنت روشن انديشي تاريخ فكري فرانسه، بويژه آثار رسوومنتسكيو بر افكار دوركيم تأثير عميقي گذاشته بودند. مفهوم اراده عمومي از همه بيشتر انديشه دوركيم را تحت تأثير قرار داده بود. دوركيم از جهت قائل شدن تمايز ميان پديده اجتماعي و روانشناختي، خود را مديون رسو مي‌دانست.

(كوزر، 1382: 213 و 212) دوركيم براي اين تفكر رسو كه جامعه در برگيرنده يك واقعيت اخلاقي است و اين واقعيت اخلاقي را مي توان از اخلاق فردي تفكيك نمود، ارزش قائل بود. (ترنر، 1371: 361) از ديد رسو همانند دوركيم جامعه يك موجود معنوي است كه داراي ماهيت خاصي جدا از افراد متشكله آن است؛ ماهيتي كه جدا از اجزاي خودش است. (Durkheim, 1960: 85) دوركيم افكار زيادي از رسو قرض نمود. بسياري از مفاهيم محوري اش در خصوص آسيب‌هاي اجتماعي ، ناهنجاري و خودگرايي و تقسيم كار اجباري، تا حد زيادي مديون رسو است. ديدگاه او نسبت به جامعه كه توسط يك حكومت قوي و مجموعه‌اي از ارزشها و عقايد مشترك مي تواند به انجام برسد، بازتابي از نظر رسو در اين باره است كه چگونه مي‌توان اين آسيب‌ها را حذف نمود، خواست او استفاده از مدارس در جهت ارائه آموزشهاي اخلاقي براي جوانان و بر انگيخته شدن مجدد روح تعهد نسبت به جامعه مادي همسان، روحي كه مردم يكبار نسبت به جامعه مقدس و الهي داشته‌اند، نيز مهم از افكار رسو بود. اما دوركيم هيچگاه نمي‌تواند اعتقاد رسو را نسبت به حكومت بپذيرد. از ديد دوركيم حكومت بايستي بسيار قدرتمند باشد. دوركيم نظر رسو از يك جامعه منسجم را كه در آن اختيار و آزادي افراد كسب شود، دروني نمود. (ترنر، 1371: 362 و 363)

دوركيم فكر همبستگي همه پديده‌هاي اجتماعي را از منتسيكو آموخته بود. وي نوشته بود: «منتسكيو به روشني ديده بود كه همه اين عناصر سازنده يك كل هستند كه اگر هر يك از اين ها بدون توجه به عناصر ديگر و جدا از آنها در نظر گرفته شود، غير قابل فهم مي شود. او قانون را از اخلاق، دين، بازرگاني و غيره جدا نمي‌سازد و از همه مهمتر قانون را جدا از صورت جامعه نمي‌انگارد، يعني جدا از همان صورتي كه بر همه پديده‌هاي اجتماعي ديگر اثر مي‌گذارد. (Durkheim, 1960:56) . دوركيم، منتسكيو را به عنوان مطرح كننده اين قضيه كه جامعه يك شيئ يا واقعيت است، درست همانگونه كه يك ماده فيزيكي يا شي واقعيت است، مي‌شناسد. دوركيم اين اعتقاد را داشت كه منتسكيو اولين فردي بود كه تشخيص داد اخلاقيات، راه و رسوم زندگي سنت‌ها و روح يك ملت موضوعات تحقيق علمي هستند. از اين ديدگاه اوليه بود كه تشخيص داده شد دانشي تحت عنوان جامعه‌شناسي مي تواند مطالعه گر جامعه باشد. (ترنر، 1371: 252 و 253). دوركيم اعتبار صريحي براي منتسكيو به خاطر اين تشخيص قائل بود كه يك «معرفت در صورتي مي‌تواند يك علم تلقي شود كه داراي حوزه يعني براي اكتشاف باشد. علم در ارتباط با اشياء‌ و واقعيات است. . . قبل از اينكه علم اجتماعي بتواند بوجود بيايد، بايد به عنوانم يك موضوع به رسميت شناخته شود. (Durkheim, 1960: 3) . منتسكيو از طريق كتاب روح القوانين بيشترين تأثيرات مستقيم بر دوركيم را داشت: «در كتاب روح القوانين بود كه دوركيم ايده‌هاي روش‌شناسي و موضوعي خاص خود را اتخاذ نمود. (ترنر، 1271 : 353) دوركيم ادامه دهنده همان راه فكري است كه آگوست كنت و سن سيمون بازگشوده بودند. «كنت بايستي اين اصرار منتسكيويي دوركيم را كه واقعيت و داده‌ها بايد جهت دهنده علم باشد و نه تفكر فلسفي را تقويت كرده باشد. كنت نظر دوركيم را مبني بر اينكه جستجوي قوانين جامعه‌شناسانه بايد توسط واقعيات تجربي هدايت شده و متعاقباً جمع‌آوري واقعيات بايد به وسيلة اصول نظري هدايت شود را تقويت نمود. دوركيم تحت تأثير مهمترين قسمت طرح كنت واقع شده بود. كنت جامعه‌شناسي را به دو نوع ايستا و پويا تقسيم نمود، با توجه به ايستايي جامعه دوركيم بحث كنت را در مورد همبستگي اجتماعي و اثر تقسيم كار بر آنرا به كار مي‌برد (ترنر، 1371: 346 و 365) او با رهيافت روش شناختي كنت موافق بود، همان رهيافتي كه در صدد يافتن قوانين مثبت رفتار اجتماعي بود؛ قوانيني كه گرچه از قوانين طبيعي متفاوت‌تر و پيچيده‌تر اند اما در بنياد، با آنها تفاوتي ندارد. وجدان جمعي دوركيم، نسخه ديگر وفاق اجتماعي كنت است و علاقه دوركيم به ارتباط متقابل پديده‌هاي اجتماعي علاوه بر منتسكيو، از كنت نيز سرچشمه مي‌گيرد.

او از فوستل دوكولانژ روش تحقيق تاريخي را آموخته بود كه بويژه در بخش‌هاي تاريخي تقسيم‌كار، اين تأثيرپذيري آشكار است. دوركيم در بررسي پديده‌هاي مذهبي تحت تأثير او بوده است. دوركيم از اميل بوترو فيلسوف تمايز ميان سطوح تفاوت واقعيت و نيز مفهوم نو پديداري را به عنوان جنبه حياتي فلسفه علم فراگرفته بود. شارل رنوويه، فيلسوف نوكانتي، آشكارا بر انديشه او اثر گذاشته بود. او شكاف ميان جهان كنت و جهان دوركيم را پر ساخته بود. مفاهيمي از وي وجود دارند كه در كار دوركيم انعكاس مي‌يابد. (كوزر، 1382: 215- 213) «اعتقاد به اينكه ملاحظات اخلاقي در انديشه فلسفي جاي مهمي را اشغال مي‌كنند، به يك نوع علم اخلاق نياز احساس مي‌شود؛ فلسفه بايد به عنوان راهنماي عمل اجتماعي به جامعه خدمت كند و بويژه در تجدد بناي وحدت اخلاقي جمهوري سوم نقش بازي نمايد و يكي از بنيادهاي مفهوم اخلاقي جامعه نوين، شأن فردي بشر است.» (Alpert, 1939. 26, 27) گابريل تارد از مخالفان عمده دوركيم در تحول فكري وي نقش مهمي را بازي كرده است. «تبادل نظرهاي جدلي ميان اين دومي بايست به دوركيم در تعميق و تهذيب نظرهايش كمك كرده باشد. (Terny Clark).

از ميان انديشمندان غير فرانسوي كه بر دوركيم اثر گذاشته‌اند. هربرت اسپنسر از همه مهم‌تر است. اگر چه دوركيم با بيشتر نظرهاي بنيادي اسپنسر موافق نبود، اما بويژه در زمان نوشتن تقسيم كار، تحت تأثير اسپنسر قرار داشت. بيشتر نظرهاي تكاملي دوركيم از اسپنسر سرچشمه مي‌گيرند. مفهوم تكاملي دوركيم داير بر حركت از نظام‌هاي همبستگي مكانيكي به همبستگي ارگانيك، همانند نظر اسپنسر مبني بر تكامل از همگرائي نامنسجم به چند گونگي منسجم است. (كوزر، 28: 1382)

نقطه شروع آخرين اثر بزرگ دوركيم اين نظر ويليام رابرتسون اسميت انسان شناس، نويسنده كتاب «گفتارهايي درباره دين اقوام سامي» بود، كه چون دين‌هاي ابتدايي مبتني بر شعاير مذهبي‌اند، تحليل ديني بيشتر بايد متوجه روابط گروندگان و عملكرد نهادهاي ديني باشد تا نظام هاي صرفاً اقتصادي (همان: 219). دوركيم بيشتر مجذوب فلسفه دقيق وظيفه اخلاقي كانت شده بود تا معرفت شناسي و فلسفه عمومي او. جامعه‌شناسي اخلاقي دوركيم كه بر خويشاوندي اعمال اخلاقي مبتني بود، چيزي جز مكمل مفهوم وظيفه اخلاقي كانت نيست. (همان)

مفهوم روح گروهي وونت مي‌بايست در صورتبندي مفهوم وجدان جمعي دوركيم نقشي ايفا كرده باشد. دوركيم تحت تأثير درست و دقت علمي قرار گرفته بود كه خود در آزمايشگاه روانشناختي معروف لاينپرينگ ديده بود. روش و سبك كار علمي اين آزمايشگاه براي دوركيم الگو شده بود. (همان 220)

آثار دوركيم:

آنچه به نوشته‌هاي دوركيم قدرت فكري مي‌بخشد حمله مداوم اوست به چند مسئله محدود؛ مسائلي كه ذهن او در سراسر دوره حيات فكري اش به آنها مشغول بود. يكي از كارهايي كه دوركيم به عهده گرفت، تكميل تلاشي بود كه مي‌پنداشت قبل از او در آثار كندورسه، منتسكيو و اگوست كنت آغاز شده است، يعني بنيانگذاري جامعه شناسي بر پايه تجربي. دومين مساله‌اي كه دوركيم به آن پرداخت معني پيدايش فردگرايي در

[1]- Sills. David. L(1968) “International Encyclopedia of Sacral Sciences. Pp: 311-319بررسي اطلاع بيشتر، ر.كسابه.....

 

 

شامل ورد 74ص