مقدمه

طرح مسئله پژوهش

سؤال و فرضيه اصلي

مفاهيم وتعاريف

روش پژوهش و تحقيق

سابقه پژوهش و بررسي ادبيات موجود

سازماندهي پژوهش

فصل اول (چارچوب مفهومي)

جنبش هاي اجتماعي، اصول و كاركردها

طبقه بندي جنبشهاي اجتماعي

چارچوب مفهومي

پي نوشت هاي فصل اول

فصل دوم

سير و تاريخچه جنبش دانشجويي در ايران

1- جنبش دانشجويي قبل از انقلاب اسلامي‌ايران

جنبش دانشجويي قبل از تأسيس دانشگاه تهران

جنبش دانشجويي پس از تأسيس دانشگاه تهران تا پيروزي انقلاب اسلامي

الف ) دوره تأسيس دانشگاه تهران تا سقوط رضا شاه

ب) دوره سالهاي 1320 تا كودتاي 28 مرداد 1332

پ) دوره پس از كودتاي 28 مرداد 1332 تا 1340

ت) دوره سالهاي آغازين دهه 1340 تا اوايل دهه 1350

ث) ‌دوره سالهاي 1350 تا پيروزي انقلاب اسلامي

2- جنبش دانشجويي پس از انقلاب اسلامي‌تا سال 1376

الف ) جنبش دانشجويي در مقطع 59-1357

ب) جنبش دانشجويي در مقطع 62-1359 (انقلاب فرهنگي)

پ ) جنبش دانشجويي در مقطع 68-1362

ت ) جنبش دانشجويي در مقطع 76-1368

اتحاديه انجمن هاي اسلامي‌دانشجويان سراسر كشور (دفتر تحكيم وحدت)

جامعه اسلامي‌دانشجويان

انجمن هاي اسلامي‌دانشجويي

بسيج دانشجويي

جريانها و نيروهاي سياسي سالهاي 76-1357

روشنفكران

روحانيون

جناحها و نيروهاي سياسي پس از انقلاب اسلامي‌تا1376

جناح چپ سنتي

جناح راست سنتي

جناح راست مدرن

جناح راست سنتي افراطي (رسا)

جناح چپ مدرن

جناح روشنفكر تلفيقي

پي نوشت هاي فصل دوم

فصل سوم

نسبت و ارتباط نيروهاي سياسي با جنبش دانشجويي در سالهاي 76-1357

1- احزاب و نيروهاي سياسي سالهاي 59-1357 و ارتباط آنها باجنبش دانشجويي

2- احزاب و نيروهاي سياسي سالهاي 62-1359 و ارتباط آنها با جنبش دانشجويي

3- احزاب و نيروهاي سياسي سالهاي 68-1362 و ارتباط آنها با جنبش دانشجويي

4- احزاب و نيروهاي سياسي سالهاي 76-1368 و ارتباط آنها با جنبش دانشجويي

پي نوشت هاي فصل سوم

نتيجه گيري

كتابنامه

منابع فارسي

الف ) كتابها

ب ) مقاله ها

پ ) كتابچه ها، جزوات و بولتن هاي تشكلهاي دانشجويي

ت) روزنامه ها و نشريات

منابع انگليسي

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان:

جنبش دانشجويي و نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه (سالهاي 76-1357)

 

 

چكيده:

هدف ار پژوهش حاضر، بررسي ارتباط بين نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه با جنبش دانشجويي در مقطع 76-1357 است.

اين پژوهش با بهره گيري از مباحث نظري و كاربست آن در مطالعه مقاطعي از تاريخ ايران، درصدد است تا به اين پرسش پاسخ دهد كه « چه ارتباطي بين نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه و جنبش دانشجويي در مقطع 76-1357 وجود داشت؟

در پاسخ به سوال فوق سه ديدگاه به شرح زير مطرح مي شود:

1- جنبش دانشجويي در سالهاي 76-1357 مستقل از تأثير نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه عمل مي كرد.

2- جنبش دانشجويي در سالهاي 76-1357 تحت تأثير نيروهاي خارج از دانشگاه و دنباله رو آنها بود.

3- جنبش دانشجويي در سالهاي 76-1357 هم بر نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه تأثير گذاشت و هم از آنها تأثير پذيرفت ( تاثير متقابل).

نگارنده ديدگاه دوم را به عنوان فرضيه پژوهش برگزيده است و بر اساس آن پس از اشاره به سير تاريخي شكل گيري جنبش دانشجويي، سالهاي 76-1357 را به چهار مقطع تقسيم نموده و سپس به نقش و تاثير نيروهاي سياسي خارج ار دانشگاه ( روشنفكران، روحانيون و جناحهاي سياسي) در سالهاي 76-1357 پرداخته است.

پس از اشاره مختصر به روشنفكران و روحانيون، جناحهاي سياسي در سالهاي 76-1357 را به شش دسته تقسيم مي نمائيم:

چپ سنتي، راست سنتي، راست مدرن، راست سنتي افراطي، چپ مدرن و روشنفكر تلفيقي.

در نهايت به بررسي و مستند سازي فرضيه پژوهش در سالهاي 76-1357 مي پردازيم و اشاره خواهيم كرد كه در سالهاي 76-1357 جنبش دانشجويي دنباله رو نيروهاي سياسي بوده است.

دفتر تحكيم وحدت به روحانيون مبارز و سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي( چپ سنتي و مدرن)،جامعه اسلامي دانشجويان و بسيج دانشجويي به راست سنتي و انجمن اسلامي دانشجويي به راست، وابسته بوده اند. اين تشكلها به عنوان ابزار و بازوي نيروهاي سياسي راست يا چپ در دانشگاه ها( بويژه در زمان انتخابات ) عمل مي كردند.

 

 

 

 

 

مقدمه

طرح مسئله پژوهش

جنبشهاي اجتماعي يكي از مؤلفه هاي بسيار تأثيرگذار در عرصه تحولات اجتماعي و سياسي جوامع نوين به شمار مي‌آيند. سرزمين ايران در طي صد ساله اخير، شاهد جنبش هاي اجتماعي مختلفي بوده است. بخشي از اين جنبش ها با توجه به خاستگاه آن و پايگاه اجتماعي اعضايش تحت عنوان جنبش هاي دانشجويي مورد مطالعه قرار مي‌گيرند.

جنبش دانشجويي در ايران از ابتداي شكل گيري از جنبشهاي سياسي و اجتماعي فعال و اثرگذار در فرايند سياسي و اجتماعي در دوران معاصر بوده است. از وظايف و كاركردهاي اصلي جنبش دانشجويي روشنگري و افشاء است به عبارتي جنبش دانشجويي بايد به مثابه سيستم هشدار دهنده براي نظامهاي حاكم و گروههاي مختلف جامعه عمل كند. به سياستها و برنامه هاي نادرست دولت و نظامهاي حاكم در جهت اصلاح آنها، انتقاد و اعتراض كند.

ليكن از آسيب هاي بالقوه جنبش دانشجويي احتمال وابستگي آنان به گروه ها و طيف‌هاي سياسي خارج از دانشگاه است. اين وابستگي ، كاركرد انتقادي اين جنبش را از بين برده و آن را به حركتي پيرو، دنباله رو و تأييد كننده سياستهاي حاكم مبدل مي‌سازد. البته روشن است كه استقلال جنبش دانشجويي به هيچ عنوان به معناي عدم همكاري و همفكري با گروههاي سياسي خارج از دانشگاه نيست. جنبش دانشجويي و تشكلهاي دانشجويي از يك سو مي‌توانند با گروههاي سياسي خارج از دانشگاه و حكومت همكاري و همفكري داشته باشند و از سوي ديگر منتقد سياستها و برنامه هاي آنها باشند.

بنابراين مي‌توان گفت از وظايف و كاركردهاي جنبش دانشجويي ديد انتقادي داشتن نسبت به احزاب و نيروهاي سياسي است.

اما جنبش دانشجويي در ايران عليرغم داشتن نقش فعال و برجسته در برخي مناسبات اجتماعي و سياسي، به دلايلي چون عدم استقلال مالي و سياسي ،‌عدم خودآگاهي ، ضعف تئوريك و ضعف ايدئولوژي و ايدئولوگ از يك طرف و از سوي ديگر نياز گروهها و نيروهاي سياسي به دانشجويان به منظور جلب آراء و حمايت مردمي‌(با توجه به نفوذ و تأثير قشر دانشجو بر جامعه) در برخي از مقاطع تاريخي تحت تأثير و دنباله رو گروههاي سياسي خارج از دانشگاه بوده است هدف از پژوهش حاضر، بررسي ارتباط نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه با جنبش دانشجويي در مقطع 76-1357 مي‌باشد. براي بررسي اين ارتباط اين سؤال مطرح مي‌شود كه :

چه ارتباطي بين نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه با جنبش دانشجويي در مقطع
76-1357 وجود داشت؟

سؤال و فرضيه اصلي

براي بررسي و مطالعه نقش جنبش دانشجويي در تحولات سياسي – اجتماعي ،شناخت و فهم ارتباط اين جنبش با نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه از اهميت زيادي برخوردار است.

هدف اصلي اين پژوهش، پاسخ به اين سؤال است كه : چه ارتباطي بين نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه با جنبش دانشجويي در مقطع 76-1357 وجود داشت؟

نگارنده ضمن بيان سه ديدگاه در اين زمينه (استقلال ، دنباله روي،‌تأثير متقابل)، معتقد است: جنبش دانشجويي در مقطع 76-1357 تحت تأثير و دنباله رو احزاب و نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه بوده است.

مفاهيم و تعاريف

جنبش هاي اجتماعي:

در لغت نامه دهخدا ذيل كلمه جنبش (جلد پنجم، صفحه 7867) آمده است: حركت. مقابل آرام، سكون.

كاربرد اصطلاح جنبش هاي اجتماعي در اوايل قرن 19 در اروپاي غربي معمول شد و يكي از نخستين بحثهاي منظم آن را مي‌توان در كتاب لورنتس فون اشتاين بنام «تاريخ جنبش هاي اجتماعي در فرانسه از 1798 تا امروز » يافت.

جنبش هاي اجتماعي حركتهايي است با گروههاي سازمان يافته كه در صددند تا عناصري از جامعه را تغيير دهند يا آنها را حفظ كنند.

مهمترين و جامعترين تعريف (به نظر نگارنده) در فرهنگ واژگان آكسفورد آمده است:

«جريان يا مجموعه اي از كنشها و تلاشها از سوي مجموعه اي از افراد كه به شكلي كم و بيش پيوسته به سمت هدف خاصي حركت مي‌كنند يا به آن گرايش دارند. (رجوع كنيد به ذيل عنوان جنبش هاي اجتماعي، اصول و كاركردهاي آن)

جنبش دانشجويي:

حركت مستمري كه از دل دانشگاه بيرون مي‌آيد و به تدريج به تكامل مي‌رسد اما در اين جا بايد بين آن حركتي كه اصالت دارد و مستقل از گروههاي سياسي خارج از دانشگاه است با حركتي كه وابسته به نهادها و گروههاي سياسي خارج از دانشگاه است و به نوعي پيرو و دنباله رو آن گروههاست، تمايز قائل شد.

نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه:

با توجه به اين كه نقطه تمركز پژوهش سالهاي 76-1357 است. در اين مقطع نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه به گروهها و اقشار و نيروهاي مختلفي تقسيم مي‌شوند اما هدف نگارنده بيشتر آن نيروهاي سياسي است كه نقش مهمي‌به لحاظ تأثيرگذاري بر جنبش دانشجويي داشته اند. لذا، ابتدا بطور مختصر به ارتباط روشنفكران و روحانيون با جنبش دانشجويي اشاره مي‌كنيم و سپس به نقش و ارتباط احزاب و جناحهاي سياسي با جنبش دانشجويي مي‌پردازيم.

روشن است كه با اشاره به احزاب و جناحهاي سياسي، نقش و تأثير روشنفكران و روحانيون در درون اين احزاب و جناحها بيشتر آشكار مي‌گردد.

(به عبارتي بررسي احزاب و جناحهاي سياسي ، روشنفكران و روحانيون را هم در بر مي‌گيرد)

 

روش پژوهش و تحقيق

نگارنده در اين پژوهش جهت گردآوري داده ها از روش تركيبي (توصيفي – تاريخي، علّي‌و كتابخانه اي) استفاده نموده است.

براي جمع آوري اطلاعات پيرامون موضوع پژوهش از روش كتابخانه اي، براي بررسي تاريخچه و فراز و فرود جنبش دانشجويي (از آغاز شكل گيري تا پس از انقلاب) از روش توصيفي – تاريخي و به منظور بررسي رابطه علي و معلولي بين دو متغير نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه (متغير مستقل) و جنبش دانشجويي (متغير وابسته) از روش علّي‌استفاده شده است.

سابقة پژوهش و بررسي ادبيات موجود

نگارنده براي فصل چارچوب مفهومي كتابهاي زيادي (به انگليسي و فارسي) در زمينه جنبش هاي اجتماعي را بررسي نمود ليكن هيچ نوشته اي در اين زمينه (كه بطور صريح با چارچوب مفهومي تطبيق نمايد) پيدا نكرد.

تنها كتاب «جامعه شناسي سياسي» موريس دو ورژه به رابطه احزاب و تشكلها و سازمانهاي سياسي اجتماعي پرداخته بود.

نويسنده اين كتاب معتقد است كه ارتباط احزاب و سازمانهاي سياسي، اجتماعي و اقتصادي به سه حالت قابل تصور است:

1- برخي سازمانها و گروههاي اجتماعي، سياسي و اقتصادي تابع احزابند.

2- برخي از احزاب كم و بيش تابع سازمانها و گروههاي اجتماعي، سياسي و اقتصادي‌اند.

3- حالت همكاري برابري ميان اين دو.

در اين كتاب از جنبش هاي اجتماعي (و جنبش دانشجويي) ذكري به ميان نيامده است.

بنابراين نگارنده از مباحث اين كتاب نوعي الگوبرداري نموده و اين سه حالت را با جنبش دانشجويي تطبيق و تفسير نموده است.

از ديدگاههاي هابرماس و هانتيگتون به دليل آنكه هر دو (با وجود ديدگاههاي كاملاً متفاوت) معتقد به جنبش دانشجويي با كاركرد روشنگري و انتقادگري بودند، در ذيل بحث مربوط به استقلال، رابط و ميانجي بودن جنبش دانشجويي استفاده نموديم.

هانتيگتون در «سامان سياسي در جوامع دستخوش دگرگوني» به صورت بسيار مختصر به دانشجويان و نقش فعال و تأثيرگذار آنها در جوامع پراتوري مي‌پردازد و از دانشجويان در جوامع دستخوش نوسازي به عنوان مخالفاني مستقل از حكومت و گروههاي سياسي نام مي‌برد.

در كتاب «يورگن هابرماس: نقد در حوزه عمومي» ، از هابرماس به عنوان فيلسوفي نام برده مي‌شود كه معتقد است دانشجويان به كاركرد و وظيفه روشنگري مي‌پردازند. عليه ابزاري كردن آموزش مبارزه مي‌كنند و در وظيفه انتقادگري خويش به دليل عدم نفوذ مستقيم گروههاي ذي نفع اقتصادي بر آنها، موفق عمل مي‌كنند.

عليرضا كريميان در كتاب «جنبش دانشجويي در ايران از تأسيس دانشگاه تا پيروزي انقلاب اسلامي» بيشتر به بحث تاريخي و توصيفي جنبش دانشجويي از تأسيس تا پيروزي انقلاب اسلامي‌(بخشي از اين توصيف تاريخي در اين پژوهش استفاده شده است) پرداخته است.

كريميان در اين كتاب به جز اشاراتي كوتاه از ديدگاههاي ميلز، ماركوزه و آلن تورن در مورد تأثير متقابل جنبش هاي اجتماعي و نظر باتامور در باب نياز جنبش‌هاي دانشجويي به ساير گروههاي جامعه، بحث نظري جامعتري در اين خصوص ارائه نداده است.

كتاب ديگري كه در فصل چارچوب مفهومي از آن استفاده شده است، «جنبش هاي اجتماعي معاصر ايران» تأليف سعيد زاهد است. نويسنده در اين كتاب ضمن ارائه چارچوب مفهومي مناسب در باب جنبش هاي اجتماعي معاصر، اشاره اي به جنبش دانشجويي نكرده است و در واقع تنها به مستندسازي چارچوب مفهومي خويش با جنبش تنباكو، نهضت مشروطه و ملي شدن صنعت نفت پرداخته است.

بنابراين، از فصل چارچوب مفهومي اين كتاب، ديدگاههاي ويلسن و اسكات به عنوان نظريه پردازاني كه به تبعي بودن و عدم استقلال جنبش هاي اجتماعي معتقدند، براي چارچوب مفهومي اين پژوهش استفاده شده است.

از مهمترين كتابهايي كه در فصل دوم از آنها استفاده شده است، كتاب «كنفدراسيون تاريخ جنبش دانشجويان ايران در خارج از كشور 57-1332»، تأليف افشين متين است. در اين كتاب سير تاريخي جنبش دانشجويي از 1332 تا 1357 مورد تحليل و بررسي قرار گرفته است.

كتاب ديگر در اين زمينه «جنبش دانشجويي در ايران از تأسيس دانشگاه تا پيروزي انقلاب اسلامي» است. اين دو كتاب اخير، هر دو به بحث تاريخي و توصيفي در خصوص جنبش دانشجويي پرداخته اند.

البته عليرضا كريميان نويسنده كتاب «جنبش دانشجويي در ايران از …. » بحث كوتاهي در خصوص ارتباط احزاب سياسي با جنبش دانشجويي از آغاز تأسيس تا 1357 ارائه نموده است. اما در اين زمينه به چارچوب مفهومي و شواهد مستندي در رابطه با تأثيرپذيري جنبش دانشجويي از احزاب سياسي اشاره نكرده است.

از كتاب «كالبدشكافي جناحهاي سياسي ايران (1358 تا 1378 )»، تقسيم بندي جناحهاي سياسي در مقطع 76-1357 را الگوبرداري نموده ايم. ضمن آنكه در اين كتاب بدون ارائه فصل يا عنواني در زمينه جنبش دانشجويي، در اشارات كوتاهي و با دلايل تاريخي و عيني به فرضيه اين پژوهش (جنبش دانشجويي در سالهاي پس از انقلاب تا 1376 تحت تأثير گروههاي سياسي خارج از دانشگاه بوده است) پرداخته است.

با اين حال، حميدرضا ظريفي نيا در اين كتاب به چرايي اين تأثيرپذيري و عدم استقلال جنبش دانشجويي اشاره نكرده است.

دكتر حسين بشيريه در كتاب «ديباچه اي بر جامعه شناسي سياسي ايران» ضمن بررسي نيروهاي سياسي در سالهاي پس از انقلاب ، به جنبش دانشجويي و ويژگيهاي آن در مقطع پس از انقلاب پرداخته اند. به نظر دكتر بشيريه انجمن هاي دانشجويان تا اوايل دهه 1370 ابزار اعمال قدرت سياسي و ايدئولوژيك حكومت بودند. اين ديدگاه با فرضيه اين پژوهش كاملا هماهنگ و همسو است.

«درآمدي بر رفتار شناسي سياسي دانشجويان در ايران امروز» كتاب ديگري است كه بيشتر به كتابشناسي جنبش دانشجويي شبيه است.

مجيد محمدي نويسنده اين كتاب، ضمن ارائه ويژگيهاي جنبش دانشجويي در ايران و بررسي چند تشكل دانشجويي، بيشتر به ادبيات رفتارشناسي سياسي دانشجويان، پرداخته‌اند. كتابها و مقالاتي كه در زمينه جنبش دانشجويي و دانشگاه به چاپ رسيده اند را معرفي مي‌نمايد. بنابراين بيشتر به كتابشناسي شبيه است مطالب اين كتاب به جز بخش تشكلهاي دانشجويي و بررسي ادبيات رفتارشناسي سياسي دانشجويان ، داراي نظم و جهت مشخص نيست.

از يك طرف بين بخش مقدمه و كليات با ساير بخش ها ارتباط معني داري وجود ندارد و از طرف ديگر سالهاي مورد بررسي بسيار پراكنده است بطوري كه خواننده نمي‌تواند سالهاي مورد بررسي در اين كتاب را دريابد.

كتاب «ديروز، امروز و فرداي جنبش دانشجويي در ايران» ، مهمترين كتابي است كه در اين پژوهش (در هر سه فصل) از آن استفاده شده است.

موضوع اين كتاب مصاحبه و گفتگوي مسعود سفيري با كارشناسان مسائل سياسي و فعالان جنبش دانشجويي در باب جنبش دانشجويي در ايران قبل و بعد از انقلاب است.

پاسخ به سؤالات مسعود سفيري (بويژه سؤالاتي كه در مورد جنبش دانشجويي پس از انقلاب است) در اين پژوهش بسيار راهگشا بود و بسياري از ديدگاههاي مصاحبه‌شوندگان با فرضيه پژوهش همخواني داشت.

شايد بتوان گفت سؤالات تكراري، مهمترين مشكل اين گفتگو بوده است چرا كه در برخي سؤالات پاسخ به گونه اي ارائه شده است كه ضرورت داشت تا پرسشي ديگر به غير از آن سؤالات تكراري مطرح شود (به عبارتي ديگر مصاحبه ها بي رهنمود نبوده اند تا هر چه بيشتر ايده هاي جديد و … را به همراه داشته باشند)

شايد بهتر بود قبل از مصاحبه ها ، فصلي به بررسي سير و فراز و فرود جنبش دانشجويي و ديدگاهي كلي در باب جنبش دانشجويي در ايران اختصاص داده مي‌شد.

در مجموع مي‌توان گفت در زمينه چارچوب مفهومي هيچ منبعي وجود نداشت كه چنين دسته بندي از جنبش هاي اجتماعي ( ودانشجويي) و ارتباط آنها با احزاب و نيروهاي سياسي (استقلال، دنباله روي و تأثير متقابل) ارائه نمايد.

با وجود عدم بحث نظري در اين زمينه،‌ نگارنده از كتابهاي مختلف، ديدگاههايي را كه نزديك به هريك از اين سه نظر (استقلال ، دنباله روي و تأثير متقابل) بود به عنوان بحث نظري انتخاب و سپس آن را با وضعيت ايران تفسير نمود.

در زمينه بحث تاريخي و توصيفي جنبش دانشجويي در مقطع قبل از انقلاب آثار بسياري به چاپ رسيده است اما در زمينه جنبش دانشجويي پس از انقلاب، كتب و مقالاتي كه بطور مناسب به بررسي اين دوران بپردازند، هنوز منتشر نشده اند بنابراين نگارنده، ناگزير از بررسي روزنامه ها، بولتن ها، بيانيه ها، اطلاعيه ها و جزوات موجود در تشكلهاي دانشجويي بود.

سازماندهي پژوهش

پژوهش حاضر در پاسخ به اين سؤال آغاز شد كه «چه ارتباطي بين نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه با جنبش دانشجويي در مقطع 76-1357 وجود داشت؟

براي پاسخ به اين سؤال، فصل اول ابتدا با تعريف جنبش هاي اجتماعي، اصول، كاركردها و طبقه بندي آن آغاز شد و سپس چارچوب مفهومي اين پژوهش با مطرح كردن سه ديدگاه در زمينه ارتباط نيروهاي سياسي با جنبش دانشجويي شكل گرفت. از اين سه ديدگاه (استقلال ، تبعي و دنباله رو بودن و تأثير متقابل) ، نگارنده ديدگاه دوم يعني دنباله رو بودن جنبش دانشجوئي نسبت به نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه در مقطع 76-1357 را به عنوان فرضيه پژوهش انتخاب نمود و در نهايت به دلايل تبعي و دنباله‌رو بودن جنبش دانشجويي (در مقطع 76-1357 ) اشاره شد.

براي بررسي و آزمون فرضيه پژوهش، فصل دوم به سير تاريخي جنبش دانشجويي از ابتداي شكل گيري تا 1376 اختصاص داده شد. جنبش دانشجويي به دو مرحله قبل از انقلاب و پس از انقلاب تقسيم شد. مرحله قبل از انقلاب به دو مقطع قبل از تأسيس دانشگاه تهران و پس از تأسيس دانشگاه تهران تا انقلاب اسلامي‌تقسيم گرديد كه اين مرحله اخير (پس از تأسيس دانشگاه تهران ) به پنج مقطع دسته بندي گرديد.

مرحله پس از انقلاب نيز به چهار مقطع 59-1357 ، 62-1359 ، 68-1362 و 76-1368 تقسيم شد. در نهايت در اين فصل به مهمترين گروهها و نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه (روشنفكران، روحانيون و احزاب و جناحهاي سياسي) در مقطع 76-1357 اشاره مي‌شود.

مهمترين نيروهاي سياسي مقطع 76-1357 روشنفكران ، روحانيون و احزاب سياسي بودند.

يكي از نيروهاي تأثيرگذار بر دانشجويان، روشنفكرانند. در سالهاي 76-1357، به ترتيب انديشه هاي شريعتي، داوري و سروش به انديشه مسلط وتأثيرگذار در ميان دانشجويان تبديل مي شوند.

از نيروهاي ديگري كه در ميان دانشجويان نفوذ زيادي داشته اند، روحانيون مي باشند. روحانيون را مي توان به دو دسته تقسيم نمود: روحانيوني كه روابط تقريباً متقابل با دانشجويان برقرار مي كردند (روحانيون مبارز و انجمن هاي اسلامي) و روحانيوني كه خواهان برقراري روابط مريد و مرادي بادانشجويان بودند (جامعه روحانيت مبارز).

پس از اشاره كوتاهي به روشنفكران و روحانيون، جناحهاي سياسي مقطع 76-1357 به شش دسته كلي تقسيم مي‌نمائيم؛ چپ سنتي، راست سنتي، راست مدرن، راست سنتي افراطي ، چپ مدرن و جناح روشنفكر تلفيقي اشاره خواهد شد كه در سالهاي 59-1357، گروههاي سياسي مختلف (ماركسيستي و اسلامي) در درون دانشگاه دفتر يا تشكيلاتي ايجاد نمودند. دانشگاه به كانون تقابل طيف هاي اسلامي و ماركسيستي تبديل شده بود.

مقطع 62-1359، آغاز انقلاب فرهنگي است. دفتر تحكيم وحدت، تنها تشكيل موجود در دانشگاه است و از حمايت طيف چپ سنتي برخوردار است.

در مقطع 68-1362،‌جنبش دانشجويي (دفتر تحكيم وحدت) به عنوان ابزار و نماينده چپ سنتي در دانشگاهها با هر گونه حركت اعتراضي به عنوان تحريك و اقدام عليه نظام و انقلاب، برخورد مي كند. مقطع 76-1368، همزمان با تغييرات ساختاري بين المللي، منطقه اي و داخلي است. جنبش دانشجويي (دفتر تحكيم وحدت) در اين مقطع، پس از يك دوره سرگرداني و دوگانگي دست به تجديد نظر و بازسازي مي زند و همراه و همسو با نسل جديد روشنفكران (سروش و … ) به عنوان نماينده چپ مدرن در دانشگاه به دفاع از شعارهايي چون توسعه سياسي ، آزادي، حقوق بشر و … پرداختند.

پس از ارائه چارچوب مفهومي، اشاره به سير تاريخي جنبش دانشجويي و بررسي نيروهاي سياسي خارج از دانشگاه در مقطع 76-1357، در فصل سوم به منظور آزمون و مستندسازي فرضيه پژوهش، سالهاي 76-1357 را به چهار مقطع تقسيم خواهيم كرد. پس در هر مقطع به بررسي احزاب و نيروهاي سياسي و تأثيرگذاري آنها بر جنبش دانشجويي و تشكلهاي آن اشاره خواهيم كرد.

بخش نهايي اين پژوهش به نتيجه گيري اختصاص دارد. در اين بخش اشاره خواهد شد كه فرضيه پژوهش پس از آزمون و مستندسازي با سالهاي 76-1357 مورد تأييد قرار خواهد گرفت و يا رد خواهد شد. سپس نتايج تحقيق با نشان دادن شناختهاي نوين و پيشنهادات عملي معرفي خواهد شد.

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول

 

چارچوب مفهومي

 

به نظر يورگن هابرماس دانشگاه سه رسالت خطير دارد:

1- دانشگاه مسئوليت تضمين اين امر را بر عهده دارد كه فارغ التحصيلان آن از حداقل ويژگيهاي لازم در حوزه تواناييهاي فوق كاركردي يا خارج از حد وظيفه برخوردار باشند منظور از فوق كاركردي يا خارج از حد وظيفه تمامي‌مسئوليتها و رفتارهاي مربوط به پيگيري يك حرفه تخصصي است كه به تنهايي در دانش و مهارتهاي حرفه اي – تخصصي يافت نمي‌شوند.

2- رسالت دوم دانشگاه به نظر وي عبارت است از انتقال، تبيين و اشاعه سنت فرهنگي جامعه.

3- دانشگاه همواره وظيفه اي را ايفا كرده است كه تعريف يا تعيين حدود آن كار چندان ساده اي نيست. امروزه به راحتي مي‌توان گفت اين دانشگاه است كه خود آگاهي سياسي دانشجويان را شكل مي‌دهند در حاليكه تا مدتهاي مديد خودآگاهي كه در دانشگاههاي آلمان شكل مي‌گرفت، خودآگاهي غير سياسي بود يعني شمار عظيمي‌از نسلهاي دانشجويان بدون مطالعه سازماندهي شدة علوم سياسي و بدون آموزش سياسي، تحت حمايت يك نهاد ظاهراً غير سياسي در رشته هاي مختلف علوم به تحصيل پرداخته و در عين حال به طور همزمان براساس شيوه اي از نظر سياسي كاملاً مؤثر آموزش ديدند.

در نظر هابرماس دانشگاه محل ارائه يا عرضه تصميمات سياسي نيست ولي به عقيده او، دانشگاه مكان بسيار مناسبي براي بحث و گفتگو پيرامون مسائل و موضوعات سياسي است البته اگر اين قبيل بحث و گفتگو تحت هدايت اصول عقلانيتي صورت بگيرند كه انديشه علمي‌در چارچوب آن شكل مي‌گيرند¹.

برخي از پژوهشگران سه وظيفه اساسي براي دانشجو و دانشگاه در نظر مي‌گيرند:

1- تعليم و تعلم2- پژوهش و تحقيق 3- پاسداري از سنن علمي، فرهنگي و هدايت معنوي جامعه².

اما در جامعه ما، دو تلقي اشتباه از دانشجو وجود دارد: تلقي نخست، دانشگاه را كارخانه دانش سازي و دانشجو را فردي مي‌داند كه بايد منحصراً درس بخواند و سپس وارد بازار كار و چرخة توليد و خدمات كشور شود.

شكل افراطي اين ديدگاه تا آن جا پيش رفته كه دانشجو را از دخالت در مسائل سياسي و انتخاب مستقل كانديدا براي نمايندگي مجلس شوراي اسلامي‌محروم كرده است.

تلقي دوم، به دانشجو به عنوان يك مبارز و انقلابي مي‌نگرد و رسالت دگوگوني جامعه را بردوش دارد، اين حدافراط و تفريط دو وظايف دانشجوست و گر چه ايجاد تعادل و توازن ميان اين دو نقش امري دشوار است.

آموختن و پژوهش و دانش اندوزي در هر شرايطي در جهت منافع ملي است از طرف ديگر دانشجو حتي در حين تحصيل نسبت به حوادث محيط اجتماعي اش منفعل نيست. همين حساسيت، انديشه و رفتار سياسي دانشجو را شكل مي‌دهد وي را به فعاليت و عمل سياسي تشويق و ترغيب مي‌كند بنابراين از اين زاويه فعاليت سياسي،‌هنجاري طبيعي و عادي در رفتارشناسي دانشجوست هر اعتراضي در دانشگاه به منزله مخالفت و ناسازگاري نيست. انتقاد نشانة زندگي، پويايي و تحرك دانشجوست.

از آنجائي كه جنبش دانشجويي ذيل جنبش هاي اجتماعي مورد بررسي قرار مي‌گيرند، قبل از ورود به بحث چارچوب مفهومي پژوهش، ابتدا به تعريف، اصول، كاركردها و طبقه بندي جنبش هاي اجتماعي مي‌پردازيم و سپس به چارچوب مفهومي و چرايي دنباله رو بودن جنبش دانشجويي نسبت به نيروهاي سياسي اشاره خواهيم كرد.

جنبش هاي اجتماعي، اصول و كاركردها:

به لحاظ روش شناسي جنبش دانشجويي را بايد به عنوان يك جزء در دل كليتي به نام جنبش اجتماعي قرار داد و به بررسي رابطه ديالكتيكي آنها پرداخت.

جنبش دانشجويي در سايه جنبش اجتماعي ارزيابي مي‌شود و به عبارت ديگر براي درك پيروزي و شكست جنبش دانشجويي بايد آن را در ارتباط با بستر جنبش هاي اجتماعي تشريح نمود.

حسين بشيريه نيز جنبش دانشجويي را در ذيل جنبش هاي اجتماعي قرار مي‌دهد³ جنبش دانشجويي به لحاظ ساختار و نحوه سازماندهي، همانند جنبشهاي اجتماعي از سلولهاي نيمه خودمختار تركيب يافته و دچار عدم تمركز است و معمولا يك رهبر عالي مقام ندارد و هر بخش و گروه آن داراي رهبر و راهرواني است.

جنبش دانشجويي حامل ويژگيهاي جنبش اجتماعي است و به دليل همپيوندي وسيع و عميق اجتماعي با گستره متنوع مردمي، نقش مهم و تأثيرگذاري دارد. بنابراين به دليل اين ارتباط بين جنبش دانشجويي و جنبش هاي اجتماعي و اينكه به گفته دكتر حسين بشريه جنبش دانشجويي در ذيل جنبش هاي اجتماعي قرار مي‌گيرد، ما ابتدا به تعاريف جنبش هاي اجتماعي و سپس به اصول و كاركردهاي جنبش هاي اجتماعي مي‌پردازيم.

گي روشه در تعريف جنبش اجتماعي مي‌نويسد: «جنبش اجتماعي عبارت از سازماني كاملاً شكل گرفته و مشخصي است كه به منظور دفاع و يا گسترش و يا دست يابي به هدفهاي خاصي به گروه بندي و تشكل اعضا مي‌پردازد.⁴»

در كتاب جامعه شناسي گيدنز در تعريف جنبش اجتماعي آمده است: «كوشش جمعي براي پيشبرد منافع مشترك ، يا تامين هدف مشترك از طريق عمل جمعي خارج از حوزة نهادهاي رسمي⁵.»

اما به نظر نگارنده جامعترين تعريف در فرهنگ واژگان آكسفورد آمده است: «جريان يا مجموعه اي از كنشها و تلاشها از سوي مجموعه اي از افراد كه به شكلي كم و بيش پيوسته به سمت هدف خاصي حركت مي‌كنند يا به آن گرايش دارند⁶.»

در مجموع مي‌توان گفت جنبش هاي اجتماعي اساساً پديده جوامع امروزي هستند و كاربرد اين اصطلاح تنها در اوايل قرن 19 در اروپاي غربي معمول شد و يكي از نخستين بحثهاي منظم آن را مي‌توان در كتاب لورنتس فون اشتاين «تاريخ جنبش اجتماعي در فرانسه از 1789 تا امروز» يافت⁷.

به نظر آلن تورن، جامعه شناس معاصر فرانسوي، سه اصل اساسي كنش جنبشهاي اجتماعي را جهت مي‌دهند.

1- اصل هويت:

يعني جنبش اجتماعي بايد ابتدا داراي هويتي باشد و بايد مشخص كند كه از چه افرادي تشكيل شده، سخنگوي چه افراد و يا چه گروههايي از مردم است و مدافع چه منافعي است به عنوان مثال گروهي خود را سخنگو و مدافع دانشجويان قلمداد مي‌نمايند و جنبش دانشجويي شكل مي‌گيرد.

2- اصل ضديت يا مخالفت

جنبش اجتماعي لزوماً داراي حريف است و بدون ضديت نمي‌تواند وجود داشته باشد. بدون مانع و مخالف جنبش اجتماعي ممكن است به صورت حزبي مسلط به هدف خود دست يابد و بر سرير قدرت نشسته يا به صورت مؤسسه اي دائمي‌درآيد كه ديگر نمي‌توان نام آنرا جنبش گذاشت.

3- اصل همگاني بودن

يك جنبش اجتماعي به نام ارزشهايي برتر، ايده هايي بزرگ و … آغاز مي‌گردد و حتي در مواردي كه جنبش نماينده يك گروه خاص (مثلا دانشجويان ) است، به نام ارزشها و حقايق جهاني كه توسط انسانها يا كل جامعه شناخته شده ادعاي خود را شروع مي‌نمايد.

علاوه بر اصول جنبشهاي اجتماعي كه در حقيقت دليل موجوديت جنبشهاي اجتماعي است و كنش آنها را جهت مي‌دهد، جنبشهاي اجتماعي به نظر گي روشه داراي سه كاركرد به شرح زير مي‌باشند:

1- كاركرد رابط يا ميانجي بودن

2- كاركرد ايجاد و بالا بردن آگاهيهاي جمعي

3- كاركرد ايجاد فشار⁹.

جنبش هاي اجتماعي به عنوان عوامل رابط يا ميانجي:

جنبش هاي اجتماعي از يك طرف به عنوان عاملين جامعه پذيري نقش مهمي‌ايفا مي‌كنند و موجب شناساندن جامعه و ساختهاي اجتماعي آن به اعضاي اين جنبشها و سايرين مي‌گردند و از طرف ديگر اين جنبشها وسيله ارتباطي مؤثري در مشاركت محسوب مي‌گردند.

به عبارت ديگر به عقيده نگارنده جايگاه جنبش هاي اجتماعي (جنبش دانشجويي و …) در هرم قدرت جامعه را مي‌توان به صورت زير به تصوير كشيد؛....

 

 

 

شامل ورد 123ص