فصل اول.................................................................................................. 5

مقدمه....................................................................................................... 5

طرح مسأله................................................................................................ 7

اهميت موضوع........................................................................................... 8

اهداف تحقيق............................................................................................ 10

تحولات جمعيت جهان................................................................................. 12

تحولات جمعيت ايران................................................................................. 12

تحولات مرگ و مير جهان............................................................................ 14

تحولات مرگ و مير ايران............................................................................ 16

ويژگيهاي جمعيت‌شناختي شهر ميانه................................................................ 17

الگوهاي تئوريك مرگ و مير كودكان............................................................... 22

الف) تئوريهاي مربوط به مرگ و مير كودكان.................................................... 22

1 – چارچوب موسلي – چن:......................................................................... 22

1 – سطح اجتماع:...................................................................................... 23

2 – سطح خانوار:...................................................................................... 23

3 – سطح فردي:........................................................................................ 23

2- چارچوب تحليلي دونالد دبليو – ماتسون و همكاران........................................... 25

عوامل فردي............................................................................................ 25

عوامل مربوط به اجتماع.............................................................................. 26

3- تئوريهاي تغييرات اجتماعي در سطح كلان.................................................... 26

1-3- تئوري مدرنيزاسيون............................................................................ 26

2-3- تئوري طبقه‌بندي جنسيتي...................................................................... 27

3-3- تئوري وابستگي................................................................................. 28

ب) علل و عوامل مؤثر بر مرگ و مير............................................................ 29

دسته اول: عوامل مؤثر بر مرگ و مير............................................................. 29

دسته دوم: علل مرگ و مير........................................................................... 29

پيشينه تحقيق............................................................................................ 33

تعدادي از مطالعات انجام شده در ايران............................................................. 35

تعدادي از مطالعات انجام شده در جهان............................................................. 40

مدل و چارچوب تحليلي................................................................................ 49

متغيرهاي مربوط به هر يك از عوامل مؤثر بر مرگ و مير كودكان.......................... 49

عامل استقلال زنان..................................................................................... 50

روش تحقيق............................................................................................. 55

شيوه نمونه‌گيري........................................................................................ 57

تعريف مفهومي و عملياتي متغيرهاي تحقيق:...................................................... 58

متغير وابسته:........................................................................................... 58

متغيرهاي مستقل:...................................................................................... 58

تعريف مفهومي و عملياتي متغيرهاي مستقل...................................................... 59

تجزيه و تحليل داده ها :............................................................................... 67

روش رگرسيون لوجستيك:............................................................................ 94

روشهاي ارزيابي نيكويي برازش مدل:............................................................. 96

3- جدول طبقه بندي يا Classification table:......................................... 97

نتيجهمدل ابتدايی:................................................................................... 100

مدل نهايي رگرسيون لوجستيك..................................................................... 100

متغير ميزان گرايش مادر نسبت به ترجيح جنسي:............................................. 101

متغير ميزان استقلال مادر:......................................................................... 101

مقايسه مدل‌هاي متفاوت:............................................................................ 102

1- مقايسه مدل اول بامدلدوم رگرسيون لوجستيك:............................................ 104

2-مقايسه مدل دوم با مدل سوم رگرسيون لوجستيك............................................. 104

روشهاي ارزيابي نيكويي بر ارزش نهايي رگرسيون لوجستيك:.............................. 104

2- برازش مدل از طريق آماره log likelihood :..................................... 105

نتيجه گيري:.......................................................................................... 109

منابع و مأخذ.......................................................................................... 114

 

فصل اول

مقدمه

در دوران ما قبل كشاورزي، دوره گردآوري خوراك، انسانها علاوه بر مشكل كمبود غذا، با خطرات زيادي از جمله خطر حيوانات وحشي، سيل، رعد و برق، طوفان و غيره مواجه بودند و به دليل ابتدايي بودن تكنولوژي آن زمان، انسانها توان مقابله با اين خطرات را نداشتند، بنابراين،مرگ و مير در آن دوران خيلي بالا بود. ولي با انقلاب كشاورزي، يكجانشيني و با توليد مازاد مواد غذايي، سطح مرگ ومير نسبتا پايين آمد و نرخ رشد جمعيت نيز تا اندازه اي افزايش يافت. بعد از آن با وقوع انقلاب صنعتي و بدنبال پيشرفتهايي كه در زمينه هاي فني و تكنولوژيكي، بهداشتي و درماني، وضع تغذيه، حمل و نقل و ارتباطات صورت گرفت، مرگ و مير كاهش پيدا كرد. اين مسئله ابتدا در كشورهاي توسعه يافته رخ داد، بعد از جنگ جهاني دوم، بدنبال صدور تكنولوژي درمان و كنترل مرگ به كشورهاي در حال توسعه، سطح مرگ و مير در اين دسته از كشورها نيز با شتاب بيشتري شروع به كاهش كرد كه طبيعتا رشد فزاينده جمعيت اين كشورها را در پي داشت. البته بيشترين كاهش مرگ و مير مربوط به مرگ و مير كودكان و اطفال بود. محاسبات مك كئون[1] (1975) نيز بيانگر اين نكته است:

«يك سوم از كاهش عمومي مرگ و مير در انگلستان مرتبط با كاهش مرگ ومير در نخستين سال زندگي و نيمي از آن مرتبط با كاهش مرگ ومير در پنج سال اول زندگي بوده است» (ميرزايي، 1380: 271).

در حال حاضر ميزان مرگ و مير كودكان در كشورهاي در حال توسعه خيلي بالاتر از كشورهاي توسعه يافته است، اينكه چه عواملي باعث بالا نگه داشته شدن اين ميزان در كشورهاي در حال توسعه مي‌شود، بر اهميت بررسي عوامل مؤثر بر مرگ و مير كودكان و مكانيسم تأثيرگذاري آنها مي‌افزايد. بنابراين در اين تحقيق تلاش مي‌شود عوامل مؤثر بر مرگ و مير كودكان شهر ميانه مورد بررسي قرار بگيرد تا با آگاهي بيشتر از اين عوامل و مكانيسم تأثيرگذاري آنها، راه‌حل‌هاي بهتري جهت كاهش ميزان مرگ و مير كودكان ارائه گردد.

در فصل اول پس از بيان مسئله و تبيين اهميت موضوع، به بيان اهداف تحقيق پرداخته شده است. در ادامه نيز نظري اجمالي به تحولات جمعيت جهان و ايران، تحولات مرگ و مير در جهان و ايران انداخته شده است و در آخر همين فصل اشاره اي به ويژگيهاي شهر ميانه شده است.

فصل دوم نيز شامل تئوريهاي مرگ و مير، پيشينه تحقيق و مدل تحليلي تحقيق مي باشد. در فصل چهارم نيز، روش شناسي تحقيق، چارچوب تحليلي تحقيق، فرضيه‌ها، تعاريف مفهومي و عملياتي متغيرهاي مستقل و وابسته آورده شده است.

در فصل چهارم ابتدا توصيف داده ها و سپس تحليل دو متغيره آنها صورت گرفته است. بدليل اسمي (دو حالته) بودن متغير وابسته، براي بررسي دقيق تر روابط بين متغيرهاي مستقل و متغير وابسته از روش رگرسيون لوجستيك استفاده شده است. تحليل و تفسير اين روش در قسمت پاياني فصل چهارم ميان گرديده است و در فصل پنجم، نتيجه گيري تحقيق آورده شده است.

 

طرح مسأله

مرگ و مير يكي از مؤلفه‌هاي اصلي جمعيتي است كه نقش مهمي در تعيين رشد جمعيت ايفا مي‌كند. بنابراين انسانها از دير بازتلاش كرده اندتا با كنترل اين مولفه ، كنترل رشد جمعيت را تا حدودي در اختيار خود داشته باشند. سياست جمعيتي در مورد مرگ و مير، هميشه و درهمه جا بدينگونه بوده است كه ميزان مرگ و مير به حداقل رسانيده شود.در رابطه با همين موضوع زنجاني اينچنين مي گويد؛ «هر چند كه نمي توان نقطه شروع تفكر انسان در باره مرگ را تعيين كرد، ليكن به حكايت يافته هاي باستان شناسي و اسناد مذهبي مي توان بر اين نكته تاكيد گذاشت كه تلاش براي درك اسرار مرگ و چگونگي آن از نخستين موضوعات مورد توجه انسان بوده است، شايد به همين دليل است كه در جمعيت شناسي نيز، مطالعه علمي مرگ و مير پيش از ساير موضوعات مورد توجه بوده است».(زنجاني،57:1379)

بشر همواره تلاش كرده است تا با شناختن عوامل موثر بر مرگ و مير، زمان وقوع آن را به تاخير بياندازد چراكه مرگ امر همه گير و گريز ناپذيري هست، و هميشه اين اميد وجود داشته است كه مي توان آن را به تأخير انداخت و يا تحت كنترل در آورد. در نتيجه همين تلاش ها بود كه چند سالي بر عمر كوتاه آدمي افزوده شد و اميد به زندگي كه در گذشته به بالاتر از 30 سال نمي رسيده، اكنون به بالاي 70 سال رسيده است. بدين ترتيب كه بعد از انقلاب صنعتي، همزمان با تحولات اساسي در زمينه هاي گوناگون زندگي، با كشف آنتي بيوتيكها و توليد گسترده واكسن و داروها، سطح مرگ و مير در كشور هاي توسعه يافته پايين آمد. در سالهاي بعد از جنگ جهاني دوم، در كشورهاي در حال توسعه نيز، بدليل تكنولوژي وارداتي از كشورهاي توسعه يافته، سطح مرگ و مير كاهش يافت. بدنبال كاهش ميزان عمومي مرگ ومير ، ميزان مرگ و ميرنوزادان و اطفال نيز كاهش اساسي يافته است.به طوري كه اين ميزان در شروع قرن نوزدهم در كشورهاي توسعه يافته حدود 200 در هزار بودو اكنون تا حدود 5 در هزار در بعضي از كشورهاي توسعه يافته كاهش پيدا كرده است. اما در كشورهاي در حال توسعه اين ميزان در مقايسه با كشورهاي توسعه يافته بالا است. واين نشان دهنده اين است كه هنوز پتانسيل كاهش اساسي در مرگ و مير كودكان در كشورهاي در حال توسعه وجود دارد و برنامه ريزي هاي دقيق، همچنين سياستهاي اجرايي لازم جهت كاهش اين ميزان ضروري است. اين امر تحقق نخواهد يافت مگر با شناخت بهتر عوامل موثر بر مرگ و مير كودكان.

در واقع اختلاف در ميزان مرگ و مير كودكان ، در بين جوامع مختلف و حتي در سطح داخلي يك جامعه ناشي از تفاوت در عوامل موثر بر مرگ ومير كودكان مي باشد، لذا با شناخت بيشتراين عوامل ،مي توان مهمترين گامها را جهت كاهش اين ميزان برداشت. بنابراين در اين در اين تحقيق تلاش مي شود تاثير عوامل اقتصادي – اجتماعي، عوامل جمعيت شناختي، همچنين تاثير عامل استقلال زنان بر مرگ و مير كودكان شهر ميانه مورد بررسي قرار گيرد. تا مشخص شود ،چه عواملي در كاهش دادن ميزان مرگ و ميركودكان موثر ند. مكانيسم تا ثير گذاري آنها چگو نه است؟و چگونه ميتوان با توجه به اين عوامل ،ميزان مرگ و مير كو د كان را پايين تر آورد.

اهميت موضوع

تغييرات رشد جمعيت ارتباط تنگاتنگي با تغييرات سطح مرگ و مير دارد. به اعتقاد پولارد «برجسته ترين رويداد جهان در نيم قرن اخير افزايش بي سابقه جمعيت بوده كه عمدتا به علت كاهش چشمگير درميزان مرگ و مير مي باشد. لكن اين كاهش در ميزان مرگ و مير براي تمام گروه هاي سني به يكسان روي نداده است»( پولارد98:1380). ميزان مرگ ومير كودكان ، در دورانهاي مختلف، تحولات متفاوتي به خود گرفته است،به طوري كه در گذشته به علت عدم امكانات بهداشتي و پزشكي، مرگ و مير كودكان (زير 5 سال) در سطح بسيار بالايي بوده است، اپيدمي هاي مختلف و امراض گوناگون باعث مرگ و مير كودكان زيادي مي شد.ولي رفته رفته با پيشرفتهاي علم پزشكي و خدمات بهداشتي و درماني، ميزان هاي مرگ و مير كودكان رو به كاهش نهاده است، هم اكنون اين ميزان در كشورهاي پيشرفته صنعتي، خيلي كمتر از كشورهاي در حال توسعه است.

به عنوان مثال در كشورهايي نظير ژاپن و سوئد ميزان مرگ و مير اطفال به ترتيب 0/3 و 7/3 در هزار است ولي در كشورهاي كمتر توسعه يافته اي مثل افغانستان و سيرالئون اين ميزان به ترتيب 154 و 155 در هزار مي باشد. (PRB , 2003)[2]

در ايران نيز،در حال حاضر ميزان مرگ ومير اطفال براي كل كشور 32 در هزار است. كه «در مقايسه با سالهاي 1355 (100 در هزار) به كمتر از يك سوم تقليل يا فته است» (ميرزايي،50:1378 ).با اين وجود،وقتي كه اين ميزان را با ميزانمرگ ومير اطفال كشورهاي صنعتي و حتي كشورهاي آسيايي نظير بحرين و كويت كه به ترتيب 8 و 10 در هزار است، مقايسه مي كنيم بررسي عوامل موثر بر مرگ و مير كودكان يكي از مسائل اساسي و فوري به نظر مي رسد.

ميزان مرگ و مير كودكان و اطفال شاخص توسعه اقتصادي – اجتماعي جوامع مي باشد. علاوه بر آن، اين ميزان به دليل عدم تاثيرپذيري از ساختمان سني مي تواند براي سنجش سطح مرگ و مير مو رد استفاده قرار بگيرد. «براساس ميزان عمومي مرگ و مير، نمي‌توان لزوماً و قطعاً به بهبود يا تنزل شرايط بهداشتي و تاثير آن روي ميزان مرگ حكم كرد. چرا كه ميزان عمومي مرگ و مير، بيشتر تحت تاثير ساختمان سني و گاهي بروز يك وضع استثنايي براي گروه هاي سني و جنسي و يا اجتماعي – شغلي خاص در جمعيت است. و براي قضاوت واقع گرايانه مي بايد ميزان هاي مرگ به تفكيك سن و جنس را بدانيم. بخصوص ميزان مرگ و مير كودكان و اطفال (يعني ميزان هاي كمتر از يك ساله و يك تا پنج ساله) كه داراي حساسيت و دامنه تغييرات وسيع و معنادار است«. (اماني، 1374: 77)

همچنين كاهش مرگ و مير كودكان به عنوان يكي از نتايج توسعه بهداشت و تغذيه مي تواند در كاهش باروري نقش موثري داشته باشد (مهاجراني، 1375: 152). «اگر والدين مرگ يك كودك را تجربه كنند، ممكن است سعي بر اين داشته باشند كه يك فرزند ديگر داشته باشند (اثر جايگزيني)[3]. اگر والدين از اينكه ممكن است تعدادي از فرزندان آنها بميرند بترسند، امكان دارد سعي بر اين داشته باشند كه با داشتن تعداد بالايي از مواليد داراي اين اطمينان شوند كه بعضي از آنها باقي مي مانند (اثر بيمه اي)[4] . يك اثر بيولوژيكي[5] مرگ و مير نوزادان نيز وجود دارد: اگر بچه بميرد، تغذيه با شير مادر ممكن است خيلي زود قطع شود. تغذيه طولاني مدت با شير مادر با تاخير برگشت تخمك گذاري براي مادران حفاظتي را در مقابل حاملگي ايجاد مي كند. اگر بچه بميرد و تغذيه با شير مادر قطع شود، زن اين محافظت را از دست مي دهد» (لوكاس و مير، 1381: 199).

اگر مادري بداندكه فرزند او در مقابل مرگ مقاوم بوده و زنده خواهد ماند، ديگر فرزندي براي جبران اطفال از دست رفته بدنيا نخواهد آورد (اماني، 1378: 87). . مثال قابل ذكر در اين مورد كشورهاي فقيري چون كوبا و كاستاريكا و ايالت كرالا در هند است كه با اجراي سياست بهداشتي، اجتماعي و آموزش ميزان مرگ و مير و بخصوص مرگ و مير كودكان كشورشان را به حداقل رساندند و همزمان ميزان باروري آنها نيز تقليل قابل توجهي يافت (اماني؛ 1378: 87).در ايران نيز كاهش باروري تحت تاثير كاهش مرگ و مير كودكان بوده است. «تا سال1355 ميزان مرگ و مير اطفال (كمتر از يكساله ها)بالاتر از رقم100در هزار بودو اين در حالي است كه در حال حاضر اين شاخص كمتر از 35 در هزار است وبه جرات ميتوان گفت كه شاخص مرگ و مير اطفال در مقايسه با20سال پيش به كمتر از يك سوم تقليل يا فته است. اين واقعيت كه مرگ و مير اطفال در اين حد كاهش يافته است در متقاعد كردن خانواده ها ،كه ازنوزادان زنده بدنيا آمده آنها تعداد بيشتري زنده مانده ولذا با سطح باروري نازلتري مي توانند به تعداد فرزندان مطلوب و مورد نظر برسند،نقش موثر و تعيين كننده اي داشته است»( ميرزايي،50:1378 ).

همانطوريكه در نمودار 1-1 ملاحظه مي گردد،بدنبال كاهش مستمر مرگ و مير اطفال كاهش باروري نيز اتفاق افتاده است.

منبع:ميرزايي،51:1378

بنابراين بررسي شاخص مرگ ومير كودكان به دليل تاثيرگذاري بر ميزان باروري و به دليل عدم تاثير پذيري از ساختمان سني كه براي سنجش سطح مرگ ومير مورد استفاده قرار مي گيرد.اهميت و ضرورت خاص پيدا مي كند.

اهداف تحقيق

هدف كلي: بررسي عوامل موثر بر مرگ و مير كودكان شهر ميانه

اهداف جزئي:

1- بررسي عوامل اقتصادي – اجتماعي موثر بر مرگ و مير كودكان.

2- بررسي عوامل جمعيت شناختي موثر بر مرگ و مير كودكان.

3- بررسي تاثير عامل استقلال زنان بر مرگ و مير كودكان.

تحولات جمعيت جهان

جمعيت جهان از گذشته‌هاي دور تاكنون تحولات گوناگوني به خود ديده و مراحل مختلفي را پشت سر گذاشته است،به نظر دكتر ميرزايي «براي تاريخچه رشد جمعيت دنيا از گذشته دور تاكنون سه مرحله اساسي را مي‌توان مشخص كرد كه با ورود از هر مرحله به مرحله ديگر تغيير و تحول اساسي در روند رشد جمعيت رخ داده است. اين مراحل عبارتند از: 1- مرحله قبل از پيدايش كشاورزي كه معيشت انسانها مبتني بر صيد و شكار و خوشه‌چيني بود 2- مرحله بعد از پيدايش كشاورزي كه آغاز آن به حدود هزارة هشتم قبل ازميلاد مسيح (ع) برمي‌گردد 3- مرحله بعد از انقلاب صنعتي كه از اواخر قرن هيجدهم ميلادي به بعد را دربرمي‌گيرد».(زنجاني و ديگران، 24:1378)در مرحله قبل از پيدايش كشاورزي مرگ و مير و باروري در حد خيلي بالايي بودند ولي رشد جمعيت بسيار ناچيز بود و دليل آن اين بود كه مرگ و مير بالا خنثي كنندة باروري بالا بود ولي با انقلاب كشاورزي – با يكجانشيني انسانها و توليد مازاد كشاورزي كم‌كم بر تعداد انسانها افزوده گشت و رشد جمعيت نسبت به دوره قبل از انقلاب كشاورزي بهبود نسبي يافت. بعد به دنبال انقلاب صنعتي با پيشرفتهايي كه در زمينه‌هاي فني و تكنولوژيكي علم پزشكي بوجود آمد، ميزان مرگ و مير به طور قابل توجهي كاهش پيدا كرد. همچنين با بهبود كيفيت تغذيه و ارتقاء استانداردهاي زندگي و ارتقاء سطح بهداشت عمومي، كه باعث طولاني‌تر شدن عمر انسانها مي‌گشت، رشد جمعيت به يكباره در كشورهاي اروپايي به طرز چشمگيري افزايش پيدا كرد. كشورهاي در حال توسعه نيز بعد از جنگ جهاني دوم، با استفاده از تكنولوژي وارداتي از غرب كه روشهاي مبارزه با مرگ و بيماري را به طور آماده در اختيار آنها مي‌گذاشت، توانستند سطح مرگ و مير خود را خيلي كاهش دهند. در اين دسته از كشورها، كاهش سطح مرگ و مير و افزايش اميد به زندگي در مقايسه با كشورهاي اروپايي ديرتر ولي در سطحي بسيار وسيع صورت گرفت و باعث رشد بي‌سابقه جمعيت در اين دسته از كشورها شد.

در حال حاضر سرعت افزايش جمعيت در كشورهاي صنعتي بسيار پايين و برعكس در كشورهاي در حال توسعه سرعت افزايش جمعيت بسيار شديد است.

تحولات جمعيت ايران

زنجاني در موردجمعيت ايران در گذشته چنين نتيجه گرفته است: «سابقه اسكان و استقرار جمعيت در كشور ايران بسيار طولاني است. باستان‌شناسان آن را از كهن‌ترين زيستگاههاي انساني مي‌دانند و آثار گوناگوني از تمدن دوره‌هاي ميان سنگي (قبل از هزاره پنجم پيش از ميلاد) و نوسنگي (هزاره اول تا پنجم پيش از ميلاد) از آن بدست آورده‌اند. به رغم اين قدمت طولاني، اطلاع چنداني از جمعيت كشور در گذشته‌هاي دور وجود ندارد. هرودت مورخ يوناني از جمعيت 5 ميليوني ايران در دوره هخامنشي ياد مي‌كند، كتاب اطلس جمعيتي جهان براي آن ايام از رقم 5/2 تا 4 ميليون نفر نام مي‌برد. لوئي شارون كه مدتها در ايران اقامت داشته و شاهد دوران شكوفايي عصر صفويه بوده است، به جمعيت 4 ميليوني ايران اشاره مي‌كند، شهر اصفهان را با حومه آن يكي از بزرگترين شهرهاي دنيا به شمار مي‌آورد و جمعيت آن را به اندازه شهر لندن مي‌داند كه پرجمعيت‌ترين شهر اروپا بوده است. همچنين برآوردهايي كه خارجيان مقيم ايران و يا برخي از محققان غيرايراني، در فاصله 1263 تا 1287 شمسي (1884 تا 1898 م)، از جمعيت ايران به عمل آورده‌اند، تعداد آن را بين 6 تا 10 ميليون نفر نشان مي‌دهد». (زنجاني، 1378: 42)

جدول شماره 1-1 جمعيت كشور در فاصله‌هاي پنجساله و ميزان‌هاي رشد سالانه آن از سال 1280 شمسي (1901 ميلادي) تا نخستين سرشماري عمومي كشور در سال 1335 (1956) ميلادي، را نشان مي‌دهد.

جدول 1-1: جمعيت كشور و ميزان‌هاي رشد ساليانه آن از سال 1380 تا 1335

سال	جمعيت به ميليون نفر	ميزان رشد سالانه
1280	334/10	43/0 درصد
1285	557/10	50/0 درصد
1290	830/10	57/0 درصد
1295	230/11	67/0 درصد
1300	609/11	77/0 درصد
1305	064/12	90/0 درصد
1310	613/12	20/1 درصد
1315	390/13	40/1 درصد
1320	351/14	62/1 درصد
1325	550/15	88/1 درصد
1330	064/17	88/1 درصد
1335	955/18	52/2 درصد

منبع: زنجاني وديگران ، 1378: 44

بالاخره اولين سرشماري كشور، در سال 1335 صورت پذيرفت و جمعيت ايران را نزديك به 19 ميليون نفر اعلام نمود. بعد از اين سرشماري، سرشماريهاي ديگري نيز به فاصله 10 سال در سالهاي 1345، 1355، 1365، 1375 صورت پذيرفته است كه به ترتيب جمعيت ايران را 8/25، 7/33، 5/49و كمي بيش از 60 ميليون نفر اعلام نموده‌اند (زنجاني و ديگران، 1378: 43). طبق برآوردهاي اخير ، جمعيت ايران در سال 1382، به 67 ميليون نفر رسيده است و هيجدهمين كشور پرجمعيت دنيا مي‌باشد (PRB, 2003).

تحولات مرگ و مير جهان

در گذشته به دليل قحطي‌ها، هجوم و گريزها، بلاياي طبيعي و بيماريهاي واگيردار ميزان مرگ و مير خيلي بالا بود و آهنگ رشد جمعيت نوسان بسيار كمي داشت. به موازات گسترش زمين‌هاي كشاورزي، پيدايش تمدن‌ها و ابداعات و اختراعات بشري رشد جمعيت شروع به افزايش نمود. بالاخره در مرحله بعد از انقلاب صنعتي با رشد عظيم جمعيت روبرو مي‌شويم. در واقع رشد جمعيت جهان در عصر جديد پس از انقلاب صنعتي روي داده است.

«تجديد حيات فرهنگي و علمي در عهد رنسانس، پيشرفت بازرگاني و گسترش و بازدهي مطلوب كشاورزي و غيره همه اين پيشرفتها مقدمه انقلاب صنعتي در قرن هجدهم است. در ضمن اين انقلاب خود انقلاب مهم ديگري را به وجود آورد كه انتقال و گذار جمعيتي نام دارد بدين ترتيب باروري و مرگ كه قرن‌ها تحت قانون طبيعي خود جريان داشت در اواخر قرن هيجدهم تحت كنترل و سلطه انسان درآمد» (اماني، 1378: 60).خلاصه تئوري انتقال جمعيتي[6] چنين است «در طي چندين مرحله، يك جمعيت از حالتي كه مرگ و مير و باروري هر دو در سطح بالايي هستند به حالتي كه مرگ و مير و باروري هر دو پايين هستند، انتقال مي‌يابد. قبل و بعد از انتقال، رشد جمعيت بسيار كند است. در اين ميان، يعني طي مرحله انتقال، رشد جمعيت بسيار سريع است، زيرا كاهش مرگ و مير (مرحله اول) قبل از كاهش باروري (مرحله دوم) به وقوع مي‌پيوندد» (مهاجراني، 1375: 144).

در واقع مرحله انتقالي مرگ و مير، نخستين مؤلفه از مراحل انتقال جمعيتي مي‌باشد. «در مرحله انتقالي مرگ و مير، علل مرگ و مير از وضعيتي كه غلبه با بيماريهاي عفوني و انگلي است، به وضعيتي كه غلبه با بيماريهاي غيرعفوني و انگلي است، منتقل مي‌شود. به همين لحاظ است كه مرحله انتقالي مرگ و مير را انتقال اپيدميولوژيك نيز ناميده‌اند» (ميرزايي، 1380، 272). همچنين طي مرحله انتقالي مرگ و مير شاخص «اميد زندگي در بدو تولد» افزايش مي‌يابد و از رقمي كمتر از 35 سال به رقمي بيش از 70 سال مي‌رسد (همان: 270).

از نقطه نظر زمان ورود به مرحله انتقالي مرگ و مير كشورها به دو دسته تقسيم مي‌شوند:

دسته اول: آن دسته از كشورهايي است كه در طول قرن نوزدهم وارد مرحله انتقالي مرگ و مير شدند يعني تا نيمه دوم قرن نوزدهم اميد زندگي‌شان به بالاي 35 سال يعني 40 و 50 رسيده بود و اكثراً كشورهاي قاره اروپا، آمريكاي شمالي مي‌باشد. برخي از اين كشورها نيز در اواخر قرن 18 وارد اين مرحله شدند مثل كشورهاي اسكانديناوي.

دسته دوم: كشورهايي است كه فاصله ورود به مرحله انتقالي‌شان نسبت به دسته اول بيشتر است. آنها كشورهايي هستند كه بلافاصله بعد از جنگ جهاني دوم وارد مرحله انتقال مي‌شوند و اكثراً كشورهاي درحال توسعه را دربرمي‌گيرد (كشورهاي آسيايي، آفريقا و آمريكاي لاتين).

بيشتر كشورهاي دنيا يا جزء كشورهاي دسته اول هستند يا جزء دسته دوم و عده‌اي از كشورها در بين اين دو دسته قرار مي‌گيرند و تعدادشان محدود است و اين كشورها از اوايل قرن بيستم وارد مرحله انتقالي شدند. اينها كشورهاي كوچكي هستند و معمولاً هم تحت سلطة استعمارگرهاي قرن 19 و اوايل قرن بيستم بودند (ميرزايي، 1381،جزوه كارشناسي ارشد).

جدول شماره 1-2كاهش ميزان مرگ و مير اطفال و كودكان را در فاصلة سالهاي 1960 تا 1990 براي مناطق مختلف جهان نشان مي‌دهد.

 

جدول 1-2: كاهش ميزان‌هاي مرگ و ميرنوزادان و اطفال در مناطق مختلف جهان از دهه
1960 تا 1990

	دهه 1960	دهه 1970	دهه 1980	دهه 1990
ميزان مرگ و مير نوزادان(كمتر از يكساله)
شرق آسيا و اقيانوسيه	94	65	48	39
اروپا و آسياي مركزي	-	-	35	26
آمريكاي لاتين و كاريبنا	95	73	52	35
خاورميانه و شمال افريقا	153	117	76	54
جنوب آسيا	151	132	106	81
صحراي افريقا	151	126	107	96
ميزان مرگ و مير اطفال(يك تا چهار ساله)
شرق آسيا و اقيانوسيه	79	44	23	13
اروپا و آسياي مركزي	-	-	-	2
آمريكاي لاتين و كاريبنا	50	32	15	11
خاورميانه و شمال افريقا	86	62	34	13
جنوب آسيا	87	74	53	34
افريقاي نيمه خشك	104	92	74	64

منبع:Source: world bank, world development indicators CD-ROM, 2001

 

تحولات مرگ و مير ايران

كاهش مستمر در سطح مرگ و مير ايران بايد پس از پايان يافتن جنگ اول جهاني آغاز شده باشد. اين دوره مقارن است با برقراري آرامش نسبي در جهان و ايران. اين آرامش مي‌تواند از طريق مهار كردن نسبي قحطي و كاهش دامنة شيوع امراض مسري، نوسانات مرگ و مير را تا حدودي گرفته باشد. تغيير در سطح مرگ و مير ايران در اين دوره را، همچنين بايد تا حدودي به تحولات اساسي به وجود آمده در تكنولوژي كنترل و به تعويق انداختن مرگ و مير در فاصلة

[1]. Mc Keown

 

[2]. Population Reference Bureau

[3]. Replacement effect

[4]. Insurance effect

[5]. Blological effect

[6]. The Theory of Demographic Transition

 

این مقاله شامل 5 فصل و118صفحه ورد میباشد .