چكيده................................................................................................................................. 8

خلاصه البحث:.............................................................................................................. 10

مقدمه.............................................................................................................................. 12

بخش اول:...................................................................................................................... 14

ريشه ها و زمينه هاي تاريخي نفوذ فرهنگ................................................................. 14

غرب بر جوامع عربي................................................................................................... 14

پيشگفتا ر....................................................................................................................... 15

فصل اول :.................................................................................................................... 18

عوامل نهضت ادبي....................................................................................................... 18

پيشگامي مصر............................................................................................................... 19

وضع شام....................................................................................................................... 20

1- مدارس...................................................................................................................... 24

1-1- لبنان......................................................................................................................... 24

1-2- مصر........................................................................................................................ 25

1-3- ساير بلاد عربي........................................................................................................ 25

2- روزنامه و مجلات.................................................................................................... 25

2-1 مصر................................................................................................................. 25

2-2- لبنان................................................................................................................. 25

7-1- سير تحول داستان نويسي در مصر تا جنگ جهاني دوم.................................... 35

7-2- نقد و بررسي سير تاريخي داستان نويسي در ادبيات نوين................................. 45

فصل دوم :..................................................................................................................... 51

شرق شناسي................................................................................................................... 51

1- مفهوم شرق شناسي .................................................................................................. 52

1-1- معناي لغوي شرق شناسي.......................................................................................... 52

1-2- معناي اصطلاحي شرق شناسي.................................................................................. 53

5- نمونه هاي بارز صورت نمايشي شرق................................................................... 57

8-شرق شناسي وارونه............................................................................................... 59

نقد و نظر :........................................................................................................................ 60

بخش دوم:...................................................................................................................... 64

مكاتب ادبي معاصر...................................................................................................... 64

فصل اول :.................................................................................................................... 65

مكاتب ادبي غرب.......................................................................................................... 65

1- سير تحول تاريخي مكاتب ادبي در غرب................................................................ 66

2-مكاتب ادبي مغرب زمين........................................................................................... 69

2-1-كلاسيك...................................................................................................................... 70

2-2-كلاسيك جديد........................................................................................................ 72

2-3- رومانتيسم............................................................................................................ 75

2-4-پارناسيسم ............................................................................................................ 79

2-5- رئاليسم..................................................................................................................... 82

2-6- رئاليسم سوسياليستي.................................................................................................. 83

2-7 – سور رئاليسم............................................................................................................ 83

2-8- سمبوليسم.................................................................................................................. 84

2-9- اگزيستانسياليسم......................................................................................................... 87

2-10- دادائيسم............................................................................................................. 89

فصل دوم:.......................................................................................................................... 91

شعر عربي و مكاتب ادبي غرب......................................................................................... 91

1- شعر عربي قديم........................................................................................................ 92

1-1- مكتب « عمود الشعر »......................................................................................... 92

1-2-مكتب نوپردازان................................................................................................ 94

1-3- مكاتب عربي قديم...................................................................................................... 94

1-3-1- مكتب صنعت :..................................................................................................... 94

1-3-2-مكتب تصنيع :....................................................................................................... 95

1-3-3- مكتب تصنع :....................................................................................................... 95

2-1-كلاسيك نوين در شعر عربي معاصر.................................................................. 97

2-2- رومانتيسم در شعر عربي معاصر.............................................................................. 97

2-3- رئاليسم در شعر عربي معاصر........................................................................ 100

2-4- سوررئاليسم در شعر عربي معاصر............................................................... 101

2-5- سمبوليسم در شعر عربي معاصر :.................................................................. 103

2-6- اگزيستانسياليسم ‌در شعر عربي معاصر :................................................................. 106

2-7- پارناسيسم در شعر عربي معاصر :....................................................................... 108

2-8- دادائيسم در شعر عربي معاصر :............................................................................. 108

فصل سوم :................................................................................................................. 109

گرايش به تامل در ادبيات عربي................................................................................. 109

1- ريشه هاي گرايش به تامل در دوره معاصر................................................................. 110

1-1- احساس حقارت........................................................................................................ 110

1-2- بحران ها................................................................................................................ 111

1-3- تهاجم فرهنگي......................................................................................................... 112

1-4-حس نوگرايي........................................................................................................... 113

1-4-1- نزاع قديم و جديد................................................................................................. 113

نقد و نظر......................................................................................................................... 114

1-5-مهاجرتها.................................................................................................................. 115

2-« شعر تاملي » و مكاتب ادبي غرب............................................................................. 117

2-1- آيا تامل به معني قطع رابطه با مسايل بيروني است ؟............................................... 119

بخش سوم:................................................................................................................... 121

گرايشهاي نوين ادبيات عربي............................................................................................ 121

فصل اول :................................................................................................................... 122

گرايشهاي نوين شعر عربي معاصر.............................................................................. 122

1- گرايشهاي نوين موضوعي....................................................................................... 124

1-1-حماسه:..................................................................................................................... 124

1-2-نمايشنامه منظوم:............................................................................................... 126

1- 3- قصه................................................................................................................ 128

1-4-اسطوره:............................................................................................................. 129

2-تحولات موسيقي و ساختار شعر عربي:......................................................................... 132

2-1- شعر منثور:............................................................................................................ 132

2-2- شعر آزاد (حر):...................................................................................................... 134

2-3-شعر مدور:............................................................................................................... 134

2-4-قصيده كلي:.............................................................................................................. 136

2-5- شعر درامي (نمايشي):............................................................................................. 136

فصل دوم :.................................................................................................................. 138

گرايش هاي نوين نثر عربي معاصر.......................................................................... 138

1- قصه در ادب عربي معاصر:............................................................................... 141

2-سيره:...................................................................................................................... 143

3-نمايشنامه‌‌نويسي:........................................................................................................... 143

بخش چهارم :.............................................................................................................. 145

سيري در انديشه مسيحي عرب......................................................................................... 145

فصل اول:................................................................................................................... 146

انديشه ادباي مسيحي عرب......................................................................................... 146

1- ادباي مهجر................................................................................................................. 148

1-1- جبران خليل جبران.................................................................................................. 148

1-1-1- اسلوب ادبي جبران.............................................................................................. 148

1-1-2- شرق و غرب از نظر جبران....................................................................... 152

1-1-3- واقعگرايي جبران................................................................................................ 155

1-2- ميخائيل نعيمه......................................................................................................... 156

1-2-1- اسلوب ادبي نعيمه............................................................................................... 156

1-2-2-عوامل مؤثر بر افكار نعيمه.................................................................................. 157

1-2-3-شرق و غرب از نظر نعيمه.......................................................................... 159

1-3- ايليا ابوماضي.......................................................................................................... 161

1-3-1- شرق و غرب از نظر ابوماضي........................................................................... 161

1-4-ديانت و رجال مذهبي در ادب مهجر........................................................................ 162

1-5- مقايسه باورهاي ديني مهجر..................................................................................... 163

1-7- عرف و سنت تحميلي, ازدواج اجباري..................................................................... 164

2-1- نجيب عازوري........................................................................................................ 166

2-2- شبلي شميل............................................................................................................. 168

2-2-1- شعر شميل, در ستايش حضرت محمد (ص) و قرآن............................................. 169

2-2-2- سخن شميل, در باره امام علي‌بن‌ابيطالب (ع)............................................. 171

2-3- نسيب عريضه و سبك شعري تازه............................................................................ 171

فصل دوم:................................................................................................................... 172

تاثير ادباي مسيحي عرب بر جهان عرب................................................................... 172

1- انديشه‌ها و جنبشهاي نوين سياسي – اجتماعي............................................................. 173

1-1- راههاي نفوذ فلسفه روشنگري فرانسه و انديشه‌هاي انقلاب فرانسه در خاور عربي.... 175

1-2- كوشش عملي ادبا.................................................................................................... 182

1-3- كشورهاي عربي..................................................................................................... 184

1-4- انجمنهاي روشنگري فرهنگي در سوريه.................................................................. 185

2-1- نگرش منفي به دين و تمسخر مظاهر آن و طرح ارزشهاي ضدديني......................... 190

2-1-1- خودكشي............................................................................................................. 194

2-1-2- اعتراف............................................................................................................... 196

2-2- اهتمام به غريزه ممنوعه جنسي و توصيف صحنه‌هاي تحريك آميز........................... 197

2-3-استعمال گويش محلي و تضعيف زبان فصيح عربي.................................................. 201

2-4- واقع گرايي در داستان............................................................................................. 205

1- زبان شناسي................................................................................................................ 216

فصل سوم....................................................................................................................... 218

انديشمندان مسلمان............................................................................................................ 218

1- طه حسين.................................................................................................................... 220

1-1- آثار ادبي طه حسين:......................................................................................... 220

منابع عربي:................................................................................................................ 228

مجله عربي:................................................................................................................ 233

منابع فارسي:............................................................................................................... 234

نشريات فارسي:.......................................................................................................... 236

 

چكيده

در دوره معاصر جهان عرب بويژه مقطع زماني سالهاي 1800 تا 1950 ميلادي يكي از واقعيتهاي غير قابل انكار، نقش ادبا و فرهنگ سازان مسيحي عرب در توليد، توزيع مفاهيم ومضامين و رواج برخي مكاتب ادبي و نيز انتقال فرهنگ غربي از اين راهها به جهان عرب است. كاوش در سه سطح عرصه ها و زمينه هاي فرهنگي از جمله نهادهاي فرهنگي، مجامع ادبي و نيز شناخت قالب ها و ساختارهاي ادبي نشان مي‌دهد: پديده سلطه گرايي غرب نسبت به شرق و بويژه كشورهاي عربي كه اولين حوزه نفوذ و مداخله غرب به شرق بوده، واقعيتي انكار ناپذير است چنانچه از چالشهاي عميقي بويژه در جريان جنگهاي صليبي ميان كشورهاي اروپايي و مسلمانان حوزه مديترانه جريان داشته است. اما از آغاز دوره رنسانس و پس از انقلاب صنعتي اين رويارويي به جاي آنكه شكل ديني و ايدئولوژيك داشته باشد حيثيتي توسعه طلبانه و سلطه خواهانه داشته است از آن پس زوال امپراتوري عثماني به عنوان بهترين ساختار سياسي اجتماعي در ميان جوامع اسلامي- عربي كه در اثر دو عامل ضعف و سستي دروني ساختار اين امپراتوري و اقتدار اروپاييان حاصل آمد، ما حصل سالهاي طولاني مبارزه فرهنگي، نظامي و سياسي دول استعمارگر بوده است كه در حوزه فرهنگي، شناخت قالبهاي ادبي همچون شعر، نثر، داستان، نمايشنامه، موسيقي و سرانجام پي جويي مضامين و مقاصد نهفته در اين قالب ها بر پايه درك مكاتب و اسلوب ها و سبكهاي تبليغ شده از سوي غربيان يا حاميان داخلي آنها در كشورهاي عربي در دو قرن پاياني هزاره دوم ميلادي مي تواند در شناخت حوزه وسيع، عمق تاثير و نقش بسيار موثر عوامل واسط در انتقال، ترويج و يا اشاعه آموزه ها و ارزشهاي غربي در مجامع عربي سودمند باشد. در اين ميان هرچند در تاريخ معاصر عرب كم نيستند ادبا و نويسندگان مسيحي مسلك كه در رويارويي با فرهنگ غربي بر هويت عربي خود تاكيد كرده و به گونه اي وانمود كرده اند كه عرب مسيحي هستند و نه مسيحي عرب اما حتي در ميان اين عده نيز به هر حال مسيحيت بعد اساسي هويت آنان بوده است و بي تفاوتي و بي‌توجهي آنان را نسبت به هجوم فرهنگ غرب به ارزشهاي اسلامي كه عنصر غالب در فرهنگ و ادب عربي مي باشد، موجب شده است كه حتي اگر فرض كنيم رويكرد آنها نسبت به فرهنگ اسلامي خصمانه و معارضانه نبوده است باز در گسترش اباحه‌گري بي تاثير نبوده اند. با اين همه اين سخن بدين معنا نيست كه در ميان ادباي مسيحي عرب افرادي كه با تلاش و كوشش خود به رشد و غناي فرهنگ جوامع عربي كمك كرده اند نادرند و باز اين سخن بدين معنا نيست كه ادباي مسلمان در انتقال فرهنگ غربي يا ترويج مكاتب، اسلوبها مضامين قالبها و ارزشهاي غربي در آثار ادبي خود هيچگونه نقشي نداشته اند و باز اين سخن منكر جنبه هاي مثبت و ارزشهاي تمدني و پيشرفتها و نوآوريها و دستاوردهاي ارزشمند فرهنگ غربي نيست. در هر حال ادباي مسيحي عرب با بهره گيري از موسسات فرهنگي آموزشي و رسانه اي در دوره معاصر كه عوامل نهضت ادبي قلمداد شده اند در گسترش فرهنگ غرب به جوامع عربي از طريق اشاعه ادبيات عربي موثر بوده اند.

توزيع و گستره مكاتب و نحله هاي ادبي غربي در جوامع عربي از جمله عوامل موثر در ايجاد گفتمان هاي ادبي و فضا سازي براي توليد آثار ادبي در چارچوبه وارد شده از دنياي غرب بوده است. در اين پژوهش نشان داده شده است كه نقش مسيحيان عرب در گسترش نفوذ فرهنگي غرب به دنياي عرب قابل توجه و بسيار گسترده بوده و اگرچه در موارد بسياري به عنوان تقويت كننده و ترويج دهنده و تسريع كننده انتقال فرهنگ غرب به دنياي عرب بوده اند اما از آن رو كه اولاً همه جنبه هاي فرهنگ غرب منفي نيست و ثانياً برخي از آنها بر هويت عربي خود تاكيد داشته اند نقش مثبت و منفي مسيحيان عرب را در ادبيات معاصر عربي در پي داشته است به علاوه مسيحيان عرب از آن رو كه شعر و داستان رواج و نفوذ فراواني در ميان خوانندگان و علاقه‌مندان جوامع عربي داشته است به صورت آگاهانه يا ناآگاهانه توجهي ويژه به اين دو قالب داشته و مطالعه اثر مسيحيان عرب در بهره گيري از اين دو قالب ادبي نشان دهنده تاثير بارزتر و با حوزه و گستره وسيع تر شعر و داستان در چارچوب مورد پژوهش از سوي ادباي مسيحي عرب مي باشد.

كليد واژه ها: ادباي مسيحي، دوره معاصر، فرهنگ غرب، مكاتب، شرق شناسي

خلاصه البحث:

دورالادباء النصاري في ادب العصر الحديث دور هام يبهر الابصار. معظم رواد الادب هم الادباء النصاري الذين في آثارهم المفاهيم و المضامين الجديده في الادب العربي و بعض المكاتب الادبية الغربية و الثقافة الغربية.

تبادل الافكار و التشاوربين الثقافات هوامر تاريخي. الحضاره الانسانية هي نتيجة مساعي جميع العلماء و الادباء و الخطباء الذين حاولوا لغناء التراث الثقافي الانساني علي قدر شانهم و دورهم في المجتمع.

كان يونان مهداً للفلسفه و الفن و له اثر كبير علي الحضارة الشرقية. فاخذ المسلمون الفلسفة اليونانية و ترجموا الكتب اليونانية ثم اضافوا عليه تعاليم الشريعة الاسلامية. فاخذ علماء الغرب الفلسفة الاسلامية من العلماء المسلمين و اكتسبوا كثيراً من العلوم و الصناعات الشرقية و المعارف الاسلامية.

لاشك هذه التبادلات العلمية و الفنية لها نزعات فكرية و الثقافية و الادبية التي شارك فيها الادباء و العلماء من الغرب و الشرق.

لكن الغرب حاول الاستيلاء علي الشرق و البلاد العربية خاصة كمانري الحروب الصليبية و الاصطدام العنيف بين الدول الغربية و بين المسلمين ضواحي البحر الابيض المتوسط.

بعدالثورة الصناعية اصبحت الدول الغربية ذات قدرة علمية عسكرية و سياسية. فحاولت الاستيلاء السياسي العسكري و اخيراً الثقافي علي الدول الشرقية.

فتغلغل الاستعمار في الدول الشرقية و اغار التراث الشرقي في جميع مجالات الاقتصادي و الثقافي و الادبي. فلانري التعايش السلمي السابق بين الغرب و الشرق في هذا الطور. بل نستطيع ان نسميه السيطرة السياسية و الاستيلاء العسكري و الهجمة الثقافية.

في هذا المجال دور النصاري دور عظيم و لهم اثر كبير لاشاعة الافكار الغربية و تبشير الآراء المسيحية و العقائد العلمانية. فاستفاد العلماء و الادباء النصاري من الادب العربي و مهدوا الارضية لسيطرة الثقافة الغربية و ليس هذا الامر من باب الصدفة.

في بدايه الامر ارسلت الدول الاروبية الي البلاد الشرقية المستشرقين الذين حاولوا كثيرا لاحياء التراث الشرقي ثم كتبوا آثارا متعددة و كتبا متوفرة في مجال التاريخ و الادب و لهم آراء نقدية تنظر الي التراث الشرقي نظرة دقيقة.

لكن نري بعض المستشرقين الذين لهم آراء تخالف عقائد الادباء العرب و القيم الشرقية و الموازين الاسلامية. فيشكون في صحة بعض التراث العربي و يهاجمون علي العقائد الاسلامية و الروايات التاريخية المقدسة لدي المسلمين. ويؤرخون الكتب التاريخية من منظر مسيحي يري اثر الغرب و العلوم اليونانية علي العلوم الشرقية فقط.

و نشاهد بعض المستشرقين يحرضون علي استعمال اللهجات العامية بدلاً من اللغة العربية الفصحي التي هي العامل الهام لوحدة الدول العربية. فهكذا يخدم للدول الاستعمارية الغربية التي تسرها التفرقة في البلاد الشرقية و البلاد الاسلامية خاصة.

لعب الادباء النصاري دورا اساسيا في اشاعة آراء هولاء و الثقافة الغربية في البلاد العربية. يري الاديب المسيحي نفسه قريبا من الغرب و الآراء الغربية بواسطة دينه و ايضا يري نفسه قريبا من المسلمين بما انه العرب. فيقوم بدور الوسيط بين الثقافة الغربية و الثقافة الاسلامية و افضل امكانياته هو الادب العربي فينقل الثقافة الغربية من خلال المكاتب الادبية الجديده، المفاهيم و المضامين البديعة، الشعر، النثر، النصوص الادبية، القصة، المسرحية، النقد الادبي، القواميس، الصحافة، المعاهد الاهلية العلياء في ارجاء القطر، الجمعيات العلمية، الترجمة، الكتب التعليمية للمدارس في مجال الصرف و النحو و العروض و الانشاء و... فيتاثر البلاد الغربية الاسلامية من آراء ادبائها النصاري اثرا هاما و يحتذي حذوهم الادباء المسلمون في آثارهم الادبية و آرائهم النقدية. فنري بعض الادباء المسلمين الذين لهم دورهام في المجتمع العربي و هم يرون الثقافة العربية عامة و الثقافة المصرية خاصة اقرب الي الثقافة الغربية اليونانية بالنسبة الي الثقافة الفارسية و الثقافات الاسلامية الاخري.

في هذا المجال نري بعض الادباء النصاري المتاكدين علي كونهم عربا مسيحيا و لا مسيحيا عربا. فليس في افكارهم و آثارهم عناد بالنسبة الي الاسلام. لكن نري في آثار هولاء ايضا الجوهرة المسيحية هي الغالبة. فعلي الاقل لايهمهم زوال العقائد الاسلامية التي هي اساس الادب العربي.

وكلا منا هذا ليس بمعني عدم وجود اديب مسيحي عرب يحاول لنمو الثقافة العربية و يساعد غنائها. و ايضا ليس بمعني نفي وجود اديب مسلم يحاول لاشاعة الثقافة الغربية في البلاد العربية من خلال آثاره الادبية و المفاهيم و المضامين الغربية التي يطرحها في الشعر و النثر و المقالة و القصة و المسرحية و الكتب النقدية و التاريخية و ايضا نحن لا ننكر جميع القيم الحضارية للغرب و تطوره العلمي و تقدمه الصناعي و خصائصه الايجابي.

 

 

مقدمه

اين تحقيق از يك مقدمه و چهار بخش تشكيل شده است كه هر يك از بخش ها نيز به فصول مختلف و فصول نيز به مباحث متعدد تقسيم شده است.

در بخش اول زمينه ها و عرصه هاي نفوذ فرهنگ غرب را بيان نموده ، نفوذ فرهنگ غرب را بر جوامع عربي از طريق تاثير بر ادبيات عربي بررسي خواهيم كرد.

همچنين نقش موسسات فرهنگي آموزشي و رسانه اي در دوره معاصر به عنوان عوامل نهضت ادبي و زمينه ساز الگوبرداري بي حد و مرز از ادبيات غرب در ادبيات عربي و در نتيجه نفوذ فرهنگ غرب در جوامع عربي را مورد بررسي قرار خواهيم داد. لازم به ذكر است نام «عرب» ،‌ملت هاي بسياري را در بر مي گيرد. ولي در اين پايان نامه ، بيشتر به مصر و آن بخش از شام (يا به اصطلاح نويسندگان اروپايي «سوريه جغرافيايي» كه امروزه به نام سوريه و لبنان شناخته شده است نظر خواهيم داشت.

در اين باره كه چرا مصر و شام ، پيشگام جنبش عرب بوده اند در بخش نخست ، سخن خواهيم گفت.

در بخش دوم مكاتب ادبي وارد شده در ادبيات عرب معاصر را مطرح نموده، خواهيم گفت توزيع و گسترش مكاتب ادبي غربي بر جوامع عربي از جمله عوامل موثر در ايجاد گفتمان هاي ادبي و فضا سازي براي توليد آثار ادبي در چارچوبه وارد شده از دنيار غرب بوده است.

شايان ذكر است شناخت ادبيات معاصر عرب بدون شناخت ادبيات معاصر غرب غير ممكن بوده و اثبات فرضيه هاي اين تحقيق و نيز بررسي نقش مسيحيان در انتقال فرهنگ و ادبيات غرب به اديات عرب بدون طرح مباني نظري غرب و مكاتب ادبي آن ناممكن مي نمايد.

در بخش سوم نمودها و جلوه هاي غرب گرايي در گرايش هاي نوين ادبيات عرب را بيان نموده ، به صورت اجمالي گرايش هاي نوين شعر و نثر را در دوره معاصر بررسي خواهيم كرد.

همچنين در اين بخش به اين مساله اشاره خواهيم كرد كه از دوره جاهلي تاكنون، اين چنين تاثير پذيري ادبيات عرب از ادبيات و فرهنگ ديگر بي سابقه بوده و بيشترين تاثيرپذيري چه در قالب و شكل و چه در محتوا و مضمون متعلق به اين دوره است به گونه اي كه قافيه، بحر، سبك ،‌نحو، عروض و … قديم در حد چشمگيري از بين رفته و از سوي ادباي معاصر مطرود مي گردد.

در بخش چهارم به مهمترين تاثيرات و نمونه هاي تاثير گذاري برخي از ادباي مسيحي معاصر عرب بر ادبيات معاصر خواهيم پرداخت.

همچنين خواهيم گفت مسيحيان عرب از آن رو كه شعر و داستان رواج و نفوذ فراوان در ميان علاقمندان جوامع عربي داشته است. به صورت آگاهانه يا ناآگاهانه توجهي ويژه به اين دو قالب داشته اند.

در اين بخش همچنين به نقش مسيحيان در به وجود آمدن شيوه هاي نقد جديد و نگارش تاريخ ادبيات ،‌نحو،‌قاموس و…. در دوره معاصر به سبك غربي اشاره خواهيم نمود.

همچنين به تاثير پذيري مسلمانان از مسيحيان عرب و نيز تاثير پذيري آنان از فرهنگ غرب خواهيم پرداخت.

از زحمات استاد فرزانه جناب آقاي دكتر طالبي استاد راهنماي اين پايان نامه كه اين نوشته را بارها ، سرتاسر از روي دقت و دلسوزي مطالعه نمودند ونكته هاي سودمندي را برايم يادآور شدند و راهنمايي كردند بسيار سپاسگزارم.

از استاد محترم جناب آقاي دكتر شمس آبادي استاد مشاور تشكر مي نمايم و از زحمات مدير محترم گروه زبان و ادبيات عربي ، جناب آقاي دكتر اكبري و ساير اساتيد محترم گروه قدرداني مي كنم.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بخش اول:

ريشه ها و زمينه هاي تاريخي نفوذ فرهنگ

غرب بر جوامع عربي

 

 

 

 

 

 

 

پيشگفتا ر

تبادل ميان فرهنگ ها ، از جمله واقعيت هاي غير قابل انكار تاريخي است . از زمان شكل گيري تمدن هاي باستاني در كنار رودخانه هاي بزرگ در چين و خاور ميانه و يونان وروم ارتباط فرهنگي همزمان با تبادلات اقتصادي و سياسي ، شكل دهنده بخش مهم و ماندگاري ازتاريخ حيات فرهنگي بشر بوده است . اگرچه تأثيرات هريك از تمدنها به يك اندازه نبوده و يا دير پايي اين تأثير ها به يك ميزان نبوده است ، ولي آنچه مسلم است اين كه تمدن بشري ميراث مشترك تاريخ حيات بشر و محصول نبوغ ، تلاش و كوشش همه دانشمندان ، انديشه وران ، اديبان و سخنوران است كه هر يك در دوره اي خاص و به فراخور توان ، حال و مقام خود بر غناي ميراث فرهنگي بشري افزوده اند .

در باره تاريخچه و ريشه هاي نفوذ واحد فرهنگي و جغرافيايي كه امروز به نام غرب شناخته مي شود بر مجموعه مشرق زمين ، تا كنون پژوهش ها و آثار بي شماري به رشته تحرير در آمده است . يونان باستان به عنوان مهد شكل گيري تمدن غربي با فلسفه ، هنر و شعر حماسي خود كه برخي از آثار آن دوران هنوز اعتبار خود را حفظ كرده‌اند تأثير غير قابل انكاري بر تمدن شرقي داشته است . صد البته جهان شرقي اين تأثيرات را با افزودني ها و الحاقاتي به غرب باز تابانده است .

مورخان آغاز نهضت ترجمه در قرون اوليه اسلام را به فرزند يزيدبن معاويه نسبت مي دهند كه علاقه وافري به ترجمه و برگرداندن كتب يوناني داشت . به دنبال اوج گيري نهضت ترجمه آثار يوناني و اسكندراني به تدريج زمينه هاي شكل گيري فلسفه اسلامي فراهم آمد . اما در صحنه ادب و هنر نيز تبادل فرهنگي ميان ايران و يونان ، ميراثي را فراهم آورد كه دستگاه حكومتي امويان و عباسيان از آن بهره ها بردند . به ويژه دردوره عباسيان بهره گيري از الگوي حكومتي ايراني از يكسو و حمايت از ترجمه آثار يوناني براي ترويج فلسفه در برابر شريعت اسلامي باعث بسط نفوذ سياسي ايران وتأثير فرهنگي يونان بر دستگاه عباسي شد .

اگرچه در ايران مقاومت هاي زيادي در برابر فرهنگ عربي و نه اسلامي صورت گرفت و با شاه كار فردوسي يعني شاهنامه زبان فارسي حفظ شد ، اما در ديگر فتوحات عباسيان در خاور ميانه و شمال آفريقا و حتي اندلس نفوذ زبان عرب فراگير شد .

در اين ميان نكته در خور توجه آن است كه به دنبال جنگ هاي داخلي در يونان باستان و افول فلسفه و تمدن يوناني ، برخي از مهمترين انديشمندان يونان به همراه مسيحيان انديشمند در اسكندريه يعني شهري كه اسكندر مقدوني در مصر بر پاكرده بود به احياي فلسفه به سبك جديد پرداختند .

مكتب فلسفي كه انديشمندان اين دوره به ويژه تحت تأثير و با نقش آفريني بزرگان مكتب نو افلاطوني بويژه افلوطين شكل داده اند ، زمينه هاي اوليه پيوند مسيحيت با فلسفه را فراهم آورد. ميراث به تدريج از اسكندر يه به حران و انطاكيه منتقل شد و از آن جا به بغداد ، يعني مركز خلافت اسلامي راه پپدا كرد . فارابي انديشمند بزرگ ايراني با اقتباس و شرح آثار ارسطو به ويژه فن شعر ، از يك سو از استادان مسيحي خود و از سوي ديگر از ترجمه آثار يوناني به يادگيري فلسفه يوناني البته با قرائت نو افلاطوني و اسكندراني آن پرداخت . مقصود از اين مطالب آن است كه جغرافياي تبادل فرهنگي ايران و يونان و حكومت عباسي با فرهنگ مسيحي باز شناسانده شود .

در قرون وسطي عمدتاً اين فلاسفه وانديشمندان اسلامي بودند كه برغرب سايه انداختند . ابن رشد فيلسوف بزرگ اسلامي منشأ عقلي گرايي درقرون وسطي غرب محسوب مي شود « دانشمندان عرب به عنوان ناقل فكر باستاني براي مغرب زمين قرون وسطي الهام بخش عمده بودند . جهان غرب كتب اعراب و شرح و تفسير آن ها را مورد بهره بر داري قرار داد »[1]

با وجود تأثير پذيري پيدا و پنهان مهمترين انديشمندان قرون وسطي از انديشمندان اسلامي ، آغاز جنگ هاي صليبي و از دست رفتن فتوحات امپراتوري اسلامي در اندلس و اسپانيا عرصه را به روالي معكوس مبدل ساخت . جنگ هاي طولاني صليبي اوج بر خورد تمدن اسلامي – مسيحي درطول تاريخ شمرده مي شود .

شك نيست كه اين بر خورد ها به همراه خود نزاع هاي فكري فرهنگي و ادبي را نيز به دنبال داشته و نگرش جهان اسلام را به اروپا و فرنگ و درمقابل رويكرد دنياي غرب را به جهان اسلام تحت تأثير قرار ميداده است . با وجود اين آغاز دوران جديددر اروپا وزوال حاكميت كليسا و نيز پيدايش مدرنيته ، اقتدار جهشي غرب را در بعد علمي ، سياسي و نظامي موجب شد . استعمار كهن در شكل فتح سرزمين ها و كشور ها از سوي استعمار گران اروپايي تاريخي تلخ را رقم زد كه غارت ميراث اقتصادي ، فرهنگي و ادبي جهان اسلام را درپي داشت .

با اين همه نمي توان از تأثير يكسويه وسراسر مغرب زمين و مدرنيته بر فرهنگ ، تمدن ، ادب و هنر اسلامي سخن نگفت . مسلم آن است كه هر فرهنگي در تبادل وداد و ستد با ديگر فرهنگ ها غنا ، محتوا و بالندگي پيدا مي كند ، اما آن جا كه فر هنگ، سيطره نظامي و استيلاي اقتصادي را در چارچوب استعماركهن و نوين دنبال مي كند نمي توان از تبادل فرهنگي به مفهوم واقعي كلمه سخن گفت .

اگر امروزه با گسترش پديده جهاني سازي شاهد اوج گيري دوباره و فراگيري گسترده غربي سازي جهان در همه شئونات فرهنگي ، هنري و جلوه هاي زندگي هستيم ، اما نقطه آغاز جدي اين حركت را بايد پس از انقلاب فرانسه و به گونه اي پس از آغاز استعمار كهن از طريق فتح و اشغال سرزمين ها و ترويج فرهنگ و تمدن غربي جستجو كرد . در اين ميان نقش مسيحيان سرزمين هاي عربي مهم و اثر گذاربوده است كه به طور مستقل يا به نيابت از هم كيشان اروپايي خود به گونه اي عرصه هاي ادبي و هنري را براي اشاعه تفكر و فرهنگ غربي مسيحي و سكولار مورد بهره برداري قرارداده اند .

نكته ديگر، آن كه زوال نوآوري ،‌ركورد ،‌رخوت، عقب ماندگي و انفعال در جامعه عربي پويايي و تحرك را ا زادب عربي گرفته بود كه اين موضوع بي گمان در فراهم شدن شرايط تاثيرپذيري از مضامين غربي در قالب شعر ، داستان ،‌نمايشنامه ، و… موثر است. ضمن آن كه تا قبل از انقلاب صنعتي نيز كشور هاي شرقي از پيشرفت درخور توجهي در زمينه هاي علوم و فنون برخوردار بودند ، اما انقلاب صنعتي و قبل از آن آغاز كشور گشايي هاي امپراتوران اروپايي بود كه موازنه ديرين را به هم زد و زمينه سيطره سياسي فرهنگي دول اروپايي را فراهم آورد .

مي توان گفت : جلوه هاي توليد ادبي ورسانه هاي فرهنگي در جهان عرب در طي دو قرن پاياني هزاره دوم ميلادي روز به روز گسترش بيشتر يافت و اين همه عرصه اي را فراهم آورد كه روشنفكران مسيحي به نمايندگي و نيابت از هم كيشان خود از فرنگ به اين موج دامن زنند .

در فصل هاي يآينده به طور مشخص برخي از پديده هاي فرهنگي مدرن را كه از طريق آن ها ارزش ها و فرهنگ غربي به دنياي عرب وارد شد ، بررسي مي كنيم . در اين ميان نقش مستشرقان غربي را كه تأثيري دوسويه داشته اند ، برجسته تر و مفصل تر تشريح خواهيم كرد .

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول :

عوامل نهضت ادبي

 

 

عربان از زمان واژگوني دستگاه عباسيان به دست مغول (سال 656 هجري), استقلال سياسي خود را از دست داده بودند و خاصه از زمان تسلط عثماني هر چند هويت قومي آنان تا اندازه‌اي در جمع اقوام تابع عثماني محفوظ ماند، ليكن ديگر بطبع غرور و هوشياري ديرين را نداشتند. بدين جهت براي عرباني كه در قرن سيزدهم هجري بر سر آن شدند تا همزبانان خود را از اين ناهوشياري ديرپاي در آورند, مشكل اصلي آن بود كه نخست مباني تمايز عرب را از مسلمانان ديگر بازنمايند, و به گفته نويسندگان امروزي عرب, هم‌زبانان خود را از «عروبه» يا عربيت خويش آگاه كنند. آنان براي اين مقصود از تاريخ و فرهنگ و زبان عرب ياري گرفتند و مضمون اينها را به سليقه خود تفسير كردند, ولي اصول و مفاهيمي كه براي بيان مسلك قوميت به كار بردند را از فرهنگ و فلسفه ناسيوناليسم غربي اقتباس كردند. انديشه قوميت با اين خصوصيات به دو صورت در ميان عرب پديدار شد: يكي به صورت مسلكي كه هدفش يگانگي و استقلال هريك از اقوام عرب‌زبان يعني مصري و سوري و لبناني و عراقي و جز آنان بود, و اين هدف از جنگ جهاني اول به بعد كم و بيش تحقق پذيرفته است. و دوم به صورت مسلك عامتري براي يگانگي همه مردمان عرب زبان كه آرزويي دشوارتر است و هنوز برنيامده است.

پيشگامي مصر

نخستين ملتي كه ناتواني و انحطاط امپراتوري عثماني را غنيمت شمرد وحتي پيش از آنكه روزگار تنظيمات آغاز شود جوياي استقلال شد ملت مصر بود. واقعه‌اي كه در اين رهگذر به ياري مصريان آمد حمله ناپلئون به كشورشان در سال 1213/1798 بود و سرداري كه از جانب سلطان سليم سوم عثماني به دفع حمله ناپلئون گماشته شد, همان محمدعلي پاشا بود. محمدعلي كه در اصل از مردم آلباني بود, از آشوبي كه در پي خروج فرانسويان درگرفت بهره جست و خود فرمانرواي مصر شد, و اگرچه بظاهر پيوند رسمي مصر را از سلطان عثماني نگسست و سلطان نيز مقام او را به نام خديو مصر به رسميت شناخت, در عمل مصر را از تابعيت عثماني بيرون آورد. «او كه سوداهاي دورودراز در كشورگشايي داشت و به روايتي مي‌خواست همه عربان را در مملكتي واحد به زير فرمان خود در آورد.»[2] خواه به تقليد از كارهاي سليم سوم و محمود دوم و خواه به تقليد از آنچه بطور غيرمستقيم از فرانسويان مي‌دانست اصلاحات بزرگي را در زندگي اداري و اجتماعي مصر آغاز كرد: دولتي متمركز و نيرومند پديد آورد, رسم اجاره ماليات را لغو كرد تا رعايا فقط به گماشتگان دولت ماليات بپردازند, سازمان‌هاي آبياري بنياد كرد, فرآورده‌هاي كشاورزي را به اجبار از برزگران خريد و به بهاي گران به صادركنندگان بيگانه فروخت, بيشتر واردات كشور را به انحصار دولت در آورد, نخستين صنايع را بنياد كرد, كارخانه‌هاي ساخت غرب را به مصر آورد.»[3]

«چنان نبود كه همه كارهاي محمدعلي به سود مصريان در آيد, زيرا هرچند سياست عمومي او سبب شد كه مصر خود را از بند فرمانبرداري سلطان عثماني برهاند, ليكن در عوض به حوزه نفوذ مالي و اقتصادي اروپاييان و بعدها به اسارت استعماري انگلستان در آمد. نيز روش‌هاي خودسرانه و سخت‌گيرانه او و گماشتگانش بسياري از كشاورزان را از مايه معاش خود محروم كرد و هزاران تن از ايشان را به سرزمين‌هاي بيگانه گريزاند.»[4]

«با اين همه, بنيادگذاري صنايع و پيشرفت بازرگاني صنايع و پيشرفت بازرگاني, تا اندازه‌اي بر آسودگي و نيرومندي شهرنشينان افزود و در محيط بالنسبه پيشرفته‌اي كه در قاهره و اسكندريه پديد آمد, زمينه باروري نيز براي انديشه‌هاي نو آماده شد.»[5]

وضع شام

در بلاد شام_ يعني در سرزميني كه امروز سوريه و لبنان و فلسطين و اردن را دربر مي‌گيرد_ از آغاز قرن نوزدهم تحولاتي روي داد. نظام اجتماعي از ديرباز در مرحله خانخاني به سر مي‌برد و اختلاف‌هاي قومي و كيشي بر شدت آن مي‌افزود. ولي در اين ديار نيز ورود سرمايه‌هاي خارجي يكي از عوامل مهم دگرگوني اوضاع شد. بازرگانان اروپايي در هر فرصتي از راه مديترانه به شهرهاي كرانه شام مي‌آمدند. انقلاب صنعتي و نياز اروپا به بازارهاي تازه مهم , انگيزه ديگري براي مسافرت به آن سامان گشت.

در اينجا نيز مصريان , يهوديان ، ارمنيان و يونانيان علاوه بر اروپاييان فعاليت‌هاي بازرگاني را در دست داشتند, ليكن تفاوت مهم آن با مصر, وجود جامعه بزرگي از مسيحيان بود كه نفوذ غرب و ورود غربيان را به سود خود مي‌دانستند, زيرا بدين‌ترتيب گذشته از منافع مادي, پناهگاهي در برابر فشار مسلمانان عرب و ترك به دست مي‌آورند, حتي هنگامي كه بازرگانان اروپايي به سبب ناامني محيط و الزام پرداخت باج به مماليك مصر و امكان حمل‌ونقل بازرگاني از راه دماغه اميدنيك در جنوب افريقا شام را ترك گفتند, قدرت و اهميت بازرگانان مسيحي غيرعرب بيشتر شد, چون خود جاي اروپاييان را گرفتند. و اما آنچه پاي دولت‌هاي غربي را به

[1]- كروبنام ، فون گوستاد، اسلام در قرون وسطي ، ترجمه غلامرضا سميعي ، ص 348.

[2]- عنايت، حميد، سيري در انديشه سياسي عرب، ص 12

[3]- همان، ص 13

[4]- همان

[5]- همان ، ص14

 

 

 

شامل 3فصل فصل و 233صفحه در قالب ورد است